ПЗ 2.

Тақырып № 2. Ағзалардың қоршаған орта факторларына жалпы тәуелділік заңдары.

Мақсаты: қоршаған орта факторларымен ағзалардың өзара байланысымен танысу.

Құрал – жабдықтар: Сызғыш, өшіргіш, калькулятор, түрлі – түсті қарандаштар, фламастер мен қарандаштар.

Талдауға арналған сұрақтар:

· Экологиялық фактор

· Экологиялық валенттілік

· Толеранттылық

· Факторлардың өзара әсері

· Экологиялық факторлардың классификациясы

· Шектеуші фактор заңы

· Оптимум

· Пессимум

· Эврибионттар

· стенобионттар

1 – тапсырма. Суретті пайдалана отырып, экологиялық факторлардың организмге әсер ету аймағын анықтау. Оптимум және пессимум аймақтарын көрсету.

 


Комменсализм дегеніміз не

 

 

1–сурет. Экологиялық фактордың әсері нәтижесіенен оның әсер ету жылдамдығына тәуелді.

2 – тапсырма.Суретте топырақ құнарлы факторына байланысты өсімдік түрлерінің шамамен өсу шекарасын анықтайтын 2 қисық толеранттылық көрсетілген. Тіршіліктің оптималды жағдайы әртүрлілігінің көптігін көрсетеді. Төмендегі өсімдіктердің қайсысына қай қисық сай келетінін анықтаңыз. Овсяница луговая_, тимьян_, брусника_, клюква_типчак өсімдігі пунктирарқылы көрсетілген

 

 

Комменсализм дегеніміз не

2-сурет. Толеранттың қисық бейнесі

3 – тапсырма.1 – 2 тапсырмалардағы келтірілген түрлердің қайсысы эврибионттар, қайсысы стенобионттар?

4 – тапсырма. Сәйкестікті анықтау, әріптердің қасына жазу

а – судың тұздылығының кішкене өзгеруіне ғана бейімделген ағзалар

б – белгілі бір тереңдікке бейімделген ағзалар

в – оттек құрамының біршама ауытқуына төзе алатын ағзалар

г – температураның үлкен ауытқуына шыдайтын ағзалар

  1. Эврибаттар
  2. стенобаттар
  3. эвритермдер
  4. стенотермдер
  5. эвриоксибионттар
  6. стеноксибионттар
  7. эвригалдар
  8. стеногалдар

5– тапсырма.Қажетті микроклиматты қалыптастыруының арқасында адамдар әр түрлі температура жағдайында өмір сүріп жұмыс істей алады, мысалға, антарктика қыс айын космостың суығына дейін. Бұл температуаның адамның іс — әрекетін шектеуші факторға жатқызылмайтыны деген мағынада қолданылады ма?



6 – тапсырма.Қай экологиялық фактор немесе ресурс ағзаның толық өліміне әкеледі,оның қалыпты дамуын шектейді?

ПЗ 3.тақырып № 3.ағзалардың бейімделуінің жалпы принциптері.

 

Мақсаты: Экологиялық факторлардың классификациясын қарау, олардың организмге әсері, негізгі ортаға, өсімдіктер мен жануарларға әсерін білу

 

Құралдар жабдықтар: сызғыш, қарындаш, өшіргіш, түсті фламастерлер мен қарындаштар, калькулятор

Талқылау сұрақтары:

.анабиоз. конвергенция

.гомеостаз . тіршілік формасы

.адаптация .құпия өмір (секретная жизнь)

.Алленның, Бергменаның, Глогердің ережесі

1.тапсырма:Қоршаған орта факторлары қандай топтарға бөлінеді?

Олардың атауларын кестедегі бағандарға жазыңыз. Факторлардың қандай белгілері осы топтарға енгізілген?

2. тапсырма:Абиотикалық факторлардың қайсысы құрлықта, суда, және топырақта тіршілік ететін организмдерге әсер етеді? Факторлардың атауларын кестеге енгізіп, олардың әр ортасының негізгілерін сызыңыз.

 

ФАКТОРЛАР

 

         

 

Мекен ету ортасы Негізгі факторлар
Құрлық  
Су  
Топырақ  

 

3. тапсырма:Өсімдіктер организмнің мекен ету ортасына сіңуі. Кестені толтырыңыздар. (Сөйлеммен жұмыс “Экологияның негіздері” бет 46- 53)

Өсімдіктер организмі Тірпшілік ортасы  
Тыныс алу Сулы Жер-ауа
Минералды тұздардың сіңуі    
Кеңістіктегі дененің тұрақтылығы    
Тері жабыны    
Көбею жолдары    

 

4. тапсырма:Жануарлар организмінің мекен ету ортасына бейімделуі , сіңуі. Кестені толтырыңыз.

 

Жануарлар организмі Тіршілік ортасы  
Тыныс алу Сулы Жер-ауа
Минералды тұздардың сіңуі    
Кеңістіктегі дененің тұрақтылығы    
Көбею жолдары    

 

 

5. тапсырма: Бергманның және Аленнің 4- ші суретін қолдана отырып экологиялық ойды мысал ретінде түсіндіріңіз.

    Температура, С  
­Өкілі Түр Дене температурасы С Орташа орта температурасы
Ақ түлкі Арктикалық
Кәдімгі түлкі Европалық
Фенек Африкалық
       

әр түрлі географиялық аудандарда өмір сүретін түлкілердің құлақ бойынша айырмашылықтары

 

Практикалық жұмыс-4

ПЗ 4. Тақырып 4.Тіршілік формалары және ағзалардың экологиялық топтары.

Өзіндік жұмыс

Өсімдіктердің тіршілік формалары

«Зертханалық – практикалық ботаника негізіндегі географиялық өсімдіктердің сессияаралық дәрістері», 64 бет.

 

«Өсімдіктер экологиясы», бет 131

 

  1. Тіршілік формалары – бұл

 
  Комменсализм дегеніміз не

 

Комменсализм дегеніміз не Комменсализм дегеніміз не Өсімдіктің тіршілік формаларының классификациясы былай ұсынылды

  1. Оның негізіне

Комменсализм дегеніміз не

 

  1. Өсімдіктердің әр түрлі тіршілік формаларының тізімін жасап және кестені толтыру

 

Комменсализм дегеніміз не фанеро Комменсализм дегеніміз не ағаштар фиттер бұталар Хамефиттер Гемикрип тофиттер Криптофит тер Теро фит тер Эпи фиттер Лиан дар

 

«Зертханалық – практикалық дәрістер және ботаника негізінде географиялық өсімдіктердің сессияаралық дәрістері», бет 66, «Өсімдіктер экологиясы» бет 131.

  1. Суға байланысты өсімдіктердің экологиялық топтары. Кестені толтыру.

Өсімдіктердің атауы Экологиялық топтары Экологиялық топтардың белгілері
     
     
     
     
     
     
     
     
     
     

 

практикалық жұмыс № 5.

Экологиялық организмдердің қарым қатынастары.

Мақсат: Экологиялық қарым- қатынас типтеріне мінездеме беру.

 

Құрал-жабдықтар: сызғыш ,қарындаш, өшіргіш, түрлі түсті қарындаштар.  

 

Талқылауға арналған сұрақтар:


  • Тікелей байланыс.
  • Жанама байланыс.
  • Трофикалық байланыс.
  • Тропикалық байланыс.
  • Фабрикалық байланыс.
  • Форикалық байланыс.
  • Бәсекелесті.
  • Территориялық.

Тапсырма 1 . Экологиялық қарым қатынас типтері . Кестені толтыру (текстпен жұмыс: «Экология» 72-78 беттері немесе 178-194 беттері.)

Тапсырма 2.Комменсализм деген не

Тапсырма 3.Табиғаттатүрлердің ұзақ бәсекелестікте болуын немен түсіндіруге болады.

Тапсырма 4.Бәсекелестік күресте қандай популяция қасиеттері оларға қолайлы жағдай туғызады?

Тапсырма 5.Мәдени өсімдіктер мен арам шөптер қандай ресурстарға бәсекелеседі?

 


Түр «А» Түр «Б» Қарым қатынас түрлері Организм қарым қатынастарына мысалдар
   
   
+ +    
+ +    
+ +    
+    
+    
+    
+    
+    
   
   

 

Тапсырма 6.Қандай факторлардың әсерінен жыртқыштар жемтігіне шабуыл жасайды ?

Тапсырма 7. Табиғатта жыртқыштардың жағымды жақтарының негізгі рөлі қандай ?

Тапсырма 8.Табиғатта жыртқыш пен жемтік арасындағы қатынастардың негізгі түрлері миллион жылдар бойы қалыптасқан. Қазіргі заманғы адамдар олардың түрлерін тез кемітеді. Неге солай болады? Бұл нәтижені білім және экологиялық ережелерді қолданса, оны өзгертуге бола ма?

Тапсырма 9.Дұрыс жауаптарын белгіле: қандай қарым –қатынас түрлері организімдерге тән , сол жақтағы қатарға нөмерлерді жаз.

 


Қарым-қатынас түрлері Организмдердің қарым -қатынастары нөмір
Жыртқыштық № 1 Шыршалы астындағы шөп  
Симбиоз №2 Кірпі және жылан  
Аменсализм № 3 Түйнекбактериялар мен клевер  
Түрішілік бәсекелестік № 4    
Түраралық бәсекелестіктер№5 Арыстандар мен гиеналар  
Паразитизм № 6 Маса және росянка  
  Сұр және қара тышқандар  
Мутуализм №7 Крапива және повилика  
Комменсализм № 8 Ағаштар мен лианалар  
Нейтрализм № 9 Бұнақдене және құмырсқа  
Пәтерлестік № 10 Аралар мен дала шөптері  
  Түлкі мен бұғы  
  Акула мен жабысқақ балықтар  

 

 

 

ПЖ 6.тақырып 6.

табиғи ресурстар және тиімді табиғатты пайдалану

Жұмыстың мақсаты: студенттер, жер шарының табиғи қорларының үлестiрiлуi және тиiмдi табиғатты пайдаланудың қағидаларымен таныстыру.

Құрал-жабдықтар:методичка, қарындаш, сызғыш, резеңке.

1-шi тапсырма. берілген ресурстар классификациясымен танысу, 1 схеманы толтыру, және оның талдауын жасау.

1-шi схема.

Табиғи ресурстардың классификациясы

 
  Комменсализм дегеніміз не

Комменсализм дегеніміз не Комменсализм дегеніміз не

 

 

       
    Комменсализм дегеніміз не
 
  Комменсализм дегеніміз не

 

 

2-шi тапсырма. Н.Ф.Реймерс бойынша табиғи ресурстардың классификациясын дәптерге танысып көшiру.

Мысалы

1) энергетикалық

2) биологиялық

3) минералды ресурстары

4) су ресурстары т.б.

Практикалық жұмыс-7

ПЗ 7. Тақырып 7.Өсімдіктердің, тіршілік формалардың классификациялау принциптері

Жұмыстың мақсаты:

1) өсімдік тіршілік формалардың жіктелуің жатқа білу

суретті дәптерге салу

2)Құрал-жабдықтар: сызғыш ,қарындаш, өшіргіш, түрлі түсті фломастерлер және қарындаштар.

Тіршілік формасы – бұл онтоногенез кезінде пайда болатын және экологиялық

жағдайлармен анықталатын, өсімдіктің сыртқы түрі.

Термин авторы Е. Варминг (1894).

Қайсыбір өсімдіктердің тіршілік формасы тектілікте орнатылған және эволюция нәтижесі болып саналады.

Нақты жағдайларда ол кең түрлене алады.

Онтогенезде өсімдік орта шарттарына жақсы бейімделген тіршідік формасын иеленеді.

Тіршілік формаларын классификациялаудың бірнеше түрі бар. Олар әртүрлі белгілерге негізделеді.

Жиі таралған Раункиердің классификациясы

морфологиялық – физиологиялық және экологиялық – морфологиялық.

Тіршілік формалардың классификациялау негізіне Раункиер келесі принциптерді енгізді:

· қолайсыз мезгілге өсімдіктердің реакциясы.

· осы кезде бүршіктерді сақтандыру.

Осы классификацияға сәйкес ерекшелейді:

І. Фанерофиттер

ІІ. Хамефиттер

ІІІ. Гемикриптофиттер

ІV. Криптофиттер

V. Терофиттер

Фанерофиттер. Бүршіктер жерден (30см) биіктікте орналасқан,

топырақтық қабыршықтары бар. Мега-, лизо-, микро- және нанофанерофиттер түрлері бар.

Хамефиттер. Бүршіктер 20-30см биіктікте орналасқан. Оларға бұталар, бұтақшалар, жатаған өсімдіктер жатады.

Гемикриптофиттер. Бүршіктер жаңаруда топырақпен бір деңгейде орналасады

немесе онша тереңдікке бойламаған.

Криптофиттер. Бүршіктер жер астында (геофиттер) немесе су астында (гидрофиттер) орналасқан.

Терофиттер. Біржылдық тұқым түрінде қолайсыз жағдайларға төзе алады.

Экологиялық – морфологиялық классификация физиономиялық принципке, яғни

вегетативті мүшелердің өсу формасы мен тіршілік ету ұзақтығына негізделген. Келесі дәрежелерге бөлінеді:

І. ағашты өсімдіктер

ІІ. шөптесін

ІІІ. жартылайағашты.

Ағашты, жартылайағашты және шөптесін арасындағы айырмашылық жерасты сағақтың

тіршілік ұзақтығында. Ағашты өсімдіктерде көп жылғы жерасты сағақ болады.

Ал шөптесін өсімдіктердің жерасты сағаты біржылдық,

ал жерасты және жер бетіндегі сағақтар көпжылдық болып келеді.

Жартылай ағашты өсімдіктердің жер бетіндегі бөлігі жартылай ағашты,

сағақтың төменгі бөлігі жартылай шөптесін болып табылады. (2.15-сурет)

 

Комменсализм дегеніміз не

Практикалық жұмыс-8

ПЗ 8 Тақырып 8.Экожүйенің трофтық құрылымы.

Жұмыстың мақсаты:

1. Бірнеше ағзалардың қатысуымен қоректік тізбек құрастыру

2. трофикалық байланысты қайталау

3. қоректік тізбектер мен Элтон пирамидасын оқып дәптерге жазу.

Энергия тасымалдау кезінде қоректік тізбектердегі қатынастар нәтижесінде әрбір бірлестік белгілі бір трофтық құрылымға ие болады.

Жалпы жагдайда трофтық құрылымды кезекті трофтық деңгейлердегі уақыт бірлігіндегі аудан бірлігіне шаққан энергия шамасымен анықтауға болады. Оларды экологиялық пирамида түрінде кескіндеуге кескіндеуге болады. Бұл құбылысты зерттеген Ч. Элтон (1927 ж.) экологиялық пирамиданың үш негізгі типін бөліп көрсетеді:

Сандар пирамидасы Биомасса пирамидасы Энергия

(аудан бірлігіндегі (биомассаның құрғақ пирамидасы

даралар саны) салмағы г/м²) (Дж/м².жыл)

Комменсализм дегеніміз не 1. Сандар пирамидасы (м²/даралар саны) әр түрлі трофтық деңгейдегі ағзалардың санын көрсетеді. Орманның жайылымдық қоректік тізбегінде, продуцент – ағаш, ал бірінші ретті консумент – бунақденелілер болғанда, бірінші реттік консументтердің деңгейі саны жағыныа өндірушілер деңгейімен салыстырғанға байланысты. Бұл кезде сандар пирамидасы кері болады.

2. Биомассалар пирамидасы әр түрлі трофтық деңгейдегі тірі заттың жалпы құрғақ массасын сипаттайды (органикалық заттардың құрғақ массасы г/м²). Өндірущілері өте ұсақ және консументтері ірі болған экожүйелерде соңғысының жалпы массасы барлық кезде продуценттердің жалпы массасынан жоғары болады, яғни биомасса пирамидасы да кері болады.

3. Энергия пирамидасы (Дж/м² жыл) кезекті трофтық деңгейлердегі энергия ағынының шамасын немесе «өнімділігін» көрсетеді. Энергетикалық пирамида барлық кезде жоғары қарай сүйірленеді. Бірақ тамақпен бірге жүйеге түсетін барлық энергия көздері есепке алынуы керек.

Қоректік тізбектер мен қоректік торлардың түзілуі. Биоценоздардағы қоректік торлар көптеген қысқа қатарлардан түзіледі. Бұл қатарларда ағзалар бір-біріне заттар мен жасыл өсімдіктер жинаған энергияны беріп отырады. Алдыңғы түр келесі түр үшін азық ьолып табылатын мұндай қатарларды қоректену тізбегі деп атайды. Қоректену тізбегінің жеке звенолары трофтық деңгейлер деп аталады.

Күннен энергияны бірдей сатылар арқылы алатын ағзалар бір трофтық деңгейге жатады. Жасыл өсімдіктер (автотрофтар) бірінші трофтық, екінші – бірінші консументтер, биоқоректілермен қоректенетін бірінші реттік жыртқыштар — үшінші (екінші ретті консументтер), екінші ретті жыртқыштар – төртінші (үшінші ретті консументтер) деңгейді құрайды: I трофтық деңгей — өсімдіктер;

II трофтық деңгей – қояндар;

III трофтық деңгей – түлкілер;

IV трофтық деңгей – бүркіттер.

Қоректік тізбектердің екі түрін: жайылымдық және детритті бөліп көрсетуге болады:

Жайылымдық тізбек.

Комменсализм дегеніміз не Комменсализм дегеніміз не Жасыл өсімдік шөпқоректі жануарлар жыртқыш

(қоян) (түлкі)

Детритті тізбек.

Комменсализм дегеніміз не Өлген микроорганизмдер

органикалық (бактериялар, саңырауқұлақтар)

 

Комменсализм дегеніміз не Комменсализм дегеніміз не зат (детрит) детритофагтар детритофагтардың

(қосжақтаулы моллюскалар, жыртқыштары

жауын құрттар, бунақдене- (құстар, жерте-

лілердің дернәсілдері) серлер және т.б.)

Қоректік тізбектер бір-бірімен тығыз байланысты. Олар қоректену торын түзеді. Әр өндірушіде (продуцент) бірнеше консумент болады. Ал консументтердің көпшілігі полифагтар (грек тілінен аударғанда poly – көп), яғни бір емес, бірнеше қоректену көзін пайдаланады.

Көптеген түрлер әр түрлі қоректік тізбектерге кіруі және әр түрлі орында болуы мүмкін. Мысалы, аюлар өсімдіктермен де, жануарлармен де, өлекселермен де қоректенеді. Олар трофтық қатынастырмен, көптеген жануарлар мен өсімдіктердің түрлерімен байланысқан. Қоректік тізбектер табиғатта күрделі шиеленісіп кеткен.

Нақты қоректік тізбектерде өсімдік текті тамақтағы энергияның берілетін мөлшерін есептеуге және тасымалдауын бақылауға болады.

 

 

 

 
  Комменсализм дегеніміз не

Практикалық жұмыс 10

Биологиялық және геологиялық айналымдар

Жұмыстың мақсаты: Биосферадағы негізгі биогеохимиялық айналымдарды білу.

Талқылыуға арналған сұрақтар:

— су айналымы

— азот айналымы

— күкірт айналымы

— фосфор айналымы

— көміртегі айналымы

 

Тапсырмалар:

1 тапсырма.Берілген кішінемесе биологиялық зат айналымын түсіну, және дәптерге

2тапсырма. Әр түрлі тірі ағзалардың зат айналымдағы ролін зерттеу, дәптерге жазу

Құрал – жабдықтар: Сызғыш, өшіргіш, түрлі – түсті қарандаштар.

Планетадағы барлық заттар үнемі айналымда болады. Күн энергиясы Жер бетінде екі зат айналымын қамтамасыз етеді: үлкен (геологиялық, биосфералық) және кіші (биологиялық). Биосферадағы заттардың улкен айналымы негізгі екі кезеңмен ерекшеленеді:Жер дамуының бүкіл геологиялық өне бойында жүріп келетін және биосфераның дамуында негізгі роль атқаратын планетарлық процесс. Геологиялық зат айналымы тау жыныстарының түзілуімен, үгілуімен және бұзылған -өнімдердің-сынықтар мен химиялық элементтердің кейін басқа жерге аысуымен байланысты. Бүл процестердегі басты ролді су мен топырақ бетінің термиялық қасиеті: күн сәулелерінің сінірілуі мен шағылуы, жылу өткізгіштігі және жылу сиымдылығы атқарады. Жер бетінің тұрақсыз гидротермиялық жағдайы атмосфера айналымының (циркуляция) планеталық жүйесімен бірге. Жер дамуының бастапқы этаптарында құрылықтарды, мұхиттарды және қазіргі геосфераны түзумен байланысты болды. Биосфераның қалыптасуымен үлкен айналымға организмдердің тіршілік өнімдері де қосылды. Геологиялық айналым тірі организмдері қоректік элементтермен қамтамасыз етіп көбіне олардың тіршілік ету жағдайларын анықтайды (ің сурет).

Источник: studopedia.su

Дереккөздер

  1. ↑ Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған профессор Е. Арын – Павлодар: 2007 — 1028 б. ISBN 9965-08-286-3

комменсализм, что такое комменсализм


Комменсализм Туралы Ақпарат

Комменсализм


Источник: www.turkaramamotoru.com

Комменсализм дегеніміз не?

  1. Комменсализм (сол сияқты, үстелде бірдей үстелде) адамдар мен топтар арасындағы қақтығыстарсыз және өзара көмексіз (мысалы, кәдімгі әйел мен адам) өзара қарым-қатынас.

    Комменсализмнің мысалдары — бұршақ (мысалы, беде) және азот қосылыстарындағы топырақтарда бірге өсетін шөптер, бірақ калий мен фосфор қосылыстарына бай. Сонымен қатар, егер дәнді дақылдарды бөртпесеңіз, онда ол өз кезегінде азоттың қосымша мөлшерімен қамтамасыз етеді. Бірақ мұндай қарым-қатынастар азотта топырақ аз болғанша және шөптер көп өсе алмайтын кезде ғана жалғасады. Егер борпылдақтардың өсуі және азотты бекітетін нодульдік бактериялардың белсенділігі нәтижесінде топырақта жиналатын өсімдіктер үшін қол жетімді азот қосылыстары жеткілікті мөлшерде болса, онда бұл қатынас өзара бәсекелестікке ауыстырылады. Нәтижесінде, әдетте, фитоценоздан кем бәсекелес бұршақтарды толық немесе ішінара жою болып табылады.

    Комменсализмнің тағы бір нұсқасы: балабақша зауытын басқа зауытқа бір жақты көмек. Осылайша, қайың немесе қожайын шырша үшін күтуші болуы мүмкін: олар шырша ашық жерлерде өсе алмайтын тікелей күн сәулесінен жас шыршаны қорғайды, сондай-ақ жас ормандарды қыстап топырақтан сығып кетуден қорғайды. Мұндай қарым-қатынас тек жас өсімдіктерді жеуге болатын тән. Әдетте, ағаш белгілі бір жасқа жеткенде, ол өте күшті бәсекелес сияқты әрекет етеді және өз балаларын басады.

    Labiatae және Compositae отбасыларынан шыққан бұталар және Оңтүстік Америкадағы кактустар бірдей қатынастарда. Күн сайын стомата жабық болған фотосинтездің (CAM метаболизмі) ерекше түрі бар, жас какту қызып кетеді және тікелей күн сәулесінен зардап шегеді. Сондықтан олар құрғақшылыққа төзімді бұталарды қорғау аясында көлеңкеде ғана дами алады.

  2. бір организм басқа тамақтың қалдықтарын жейтін симбиоз түрлерінің бірі
  3. Орыс тілінде бұл паразитизм түрі мен тұрудың пайдалы бейтараптығы, егер бір түрі басқа біреуден пайда болса, ал басқалары, мысалы, қарғалар қасқырлар мерекесінің қалдықтарын жеп немесе құстың «қабырғалары»
  4. Commensalism
    Commensalism — осы жүйенің серіктестіктерінің біреуі сыртқы ортамен қарым-қатынасын реттейтін басқа (қабылдаушы) адамға жүктейтін тірі организмдердің екі түрлі түрін бір-бірімен байланыстырудың (симбиоз) тәсілі.
    Commensalism Wikipedia
    ru.wikipedia.orgКоммализм

Источник: 4u-pro.ru

Симбиоз. Жыртқыттык. Паразитизм

           Биотикалық факторлар — бір организмдердің тіршілік етуі барысында басқа организмдерге әсері. Биотикалық қарым- қатынастардың негізгі типтері: бәсекелестік, жыртқыштық, комменсализм, мутуализм, симбиоз, синойкия, паразитизм. Биоңенозда әртүрлі түрлер арасында белгілі бір қарым- қатынастар қалыптасады. Оның негізі қоректік тізбектерге байланысты екені белгілі. Десе де, организмдер арасындағы кеңістіктік қарым-қатынастар да негізгі роль атқарады. Қоректік тізбектер өсімдік, құстар және жануарлар арасында болады.

Бәсекелестік — бір немесе бірнеше түрге жататын организмдердің өзара корек, тұрағы, т.б. ресурстардың жетіспеушілік жагдайьшдағы қарым-қатьшастарының көрінісі. Кезінде Ч.Дарвин түр ішіндегі бәсекелестікті тіршілік үшін күрестің маңызды әрі жоғарғы формасы  ретінде бағалаған. Бұл көрініс  өсімдіктер мен жануарлар арасында жиі байқалады.

Мысалы, кәдімгі шыршалардың  өздігінен сиреуі немесе құмырсқалардың қырылу арқылы популяңиясын реттеуі  жатады. Тұраралық бәсекелестік әр түрге жататын түрлер арасында болады. Ол бірде айқын білінсе, бірде  онша байқалмайды. Сондықтан эколог Г.Ф.Гаузенің зерттеулері бойынша  екі түрге жататын популяциялар еш уақытта бір жерде өмір сүре алмайды. Оның біреуі белсенді түр ретінде  басымдылық көрсетіп, екіншісін ығыстырады немесе жойып жібереді. Бұл әрине  Қоректік ресурсқа тәуелді болған жағдайда іске асады. Кейбір жағдайда бәсекелестік қоректік фактор арқылы емес басқа  да (мінез-құлық, . тұрағы үшін, аумақтық т.б.) факторлардың жетіспеуінен де болады.

Жыртқыттык — қорек, аумақ, т.б. ресурстар үшін бірін-бірі өлтіру, қуу, жеу арқылы көрініс береді. Жыртқыштық — түрлер арасында болатын қарым-қатынастардың ең жоғарғы формасы. Жыртқыштық организмдер үшін оңайға туспейді. Ол үшін жыртқыш жемтігін алдымен іздеп тауып, үстауы қажет. д л жемтік өз кезегінде жауынан қорғану үшін жоғары бейім- делушілік қасиетке ие болады. Бұл құбылыстар ғасырлар бойы дамып, организм бойында морфологиялық, физиологиялық, биохимиялық т.б. өзгерістерге алып келді. Олар өсімдіктерде тікен, қабық , жағымсыз иіс түрінде білінсе, жануарлар дүниесінде улы бездер, панцирлер, қорғаныс түстер, мінез- құлкының өзгеруі, түрін өзгерту, денесінің кейбір мүшесін бөліп тастау, қашып кету, жасырыну т.б. құбылыстар арқылы жүзеге асады. Тіпті құстар, тұз тағылары сес көрсетіп, қарсы шабу, қатты дыбыс шығаруға дейін бейімделген. Эволюция барысында кейбір жыртқыштар жемтігін таңдап жеуге, екіншілері көпқоректілерге айналған. Мәселен, қасқыр көпқоректі болса, ал кейбір құстар тек балықпен қоректенуге бейімделген. Тіпті кейбір ірі жыртқыштар қорегін таңдаумен қатар өзіне тән агрессивті, баяу, кейде пассивті (өлекселермен қоректенетіндер) формалары келіп шыққан.

 

Сондай-ақ табиғатта жәндіктермен қоректенетін де автотрофты өсімдіктер болады. Олар жәндіктерді еліктіріп, қармап алады да органикалық қышқылдар  мен ферменттердің көмегімен  қорытады. Жәндіктермен қоректену арқылы өсімдіктер субстраттағы азоттың және басқа жа қоректік заттардың жеткіліксіздігін осылай толтырады. Жәндіктермен қоректенетін 500-ге жуық өсімдіктер белгілі (көпшілігі  тропикада кездеседі). Әдетте мұндай өсімдіктер топырақта азот, фосфор, калий элементтері жеткіліксіз  жерлерде (суларда, батпақты жерлерде) өседі. Жәндіктерді еліктірудің  жолдары да әртүрлі: біреулерінде су асты жапырақтарының қапшық сияқты мүше түзуі, екіншілерінде (непентес) жапырақ  сағағының жоғарғы жағы құмыра тәрізді  болады. Беті жылтыр болғандықтан жәндіктер  одан тайып кетіп отырады. Альдрованда  өсімдігінін жапырагы жабысқақ сүйықтық бөлетін қызғылт түкті болып  келсе, дионея өсімдігінің жапырақтары  қақпан сияқты жабылады . Кейбір өсімдіктер күніне бірнеше ондаған жәндіктермен қоректенеді.

Адам баласы жыртқыштар мен  құстарды байқап олардын міңез — құлқына  қарай ат қойып, колға үйретіп, мәдени формаларын шығаруға үмтылып отырған. Кейбір кезеңдерде жыртқыш аң мен  құстарды «зиянды», «қас жау», «құбыжық»  санап көпе-көрнеу қырып-жойып отырған. XIX ғасырдың бас кездерінде жыртқыпггарды (қасқыр, жыртқыш құстар, т.б.) адам баласы жойып тарихта күтпеген экологиялық  апаттарға үшырап отырған. Мәселен, касқырларды қырып түз тағыларының  арасындағы жұқпалы аурулардың тез  таралып андардың қырылуы немесе жыртқыш құстарды қырып керісінше  ауру таратқан кеміргіштердің қаптап кетуі (Қытай жерінде) т.б. көптеген факторлар осының айғағы болса керек. Шын мәнінде, жыртқыш жануарлар  өте пайдалы организмдер екені  қазір баршамызға мәлім. Олар «дала  санитары» ретінде биоценоздағы түрлер арасындағы тепе-тендікті сақтап, оның даму ырғағын реттеп отырады. Яғни, жыртқыш — табиғи срыптаудағы негізгі  жетекші фактор. Нәтижесінде популяциялардың  сапалық құрамы прогрессивті түрде  дамып отырады. Ал өз кезегінде жемтік те жыртқышқа тікелей эсер ете  отырып, оның прогрессивті дамуына  ықпал етеді. Осылайша қарама-қарсылықтың  әсері эволюцияның қозі аушы күшіне айналып жыртқыш пен жемтіктің  ара салмағын реттеп отыратыны анық.

Жыртқыш (царазит) — жемтік (ие) жүйесіндегі тураралық   қатынастар   таза   күйінде   табиғатта болмайды. Себебі, жыртқыш  тек  бір түрмен  ғана қоректенбейді.

Паразитизм — бір түр өкілінің екінші бір түр өкілін қорек немесе тіршілік ортасы ретінде пайдалану арқылы тіршілік етуі. Паразиттік құбылыс организмдер арасында тікелей жанасу арқылы бірте-бірте пайда болған. Бұл процестер бактериядан бастагі жоғары сатыдағы организмдер арасында кездеседі. Әсіресе бұл қарым-қатынас вирус, бактерия, саңырауқұлақ, қарапайымдылар, құрттар арасында жиі кездеседі. Сол сияқты өсімдік пен өсімдік, жануар мен жануар, өсімдік пен жануар арасында да паразиттік құбылыс жақсы дамыған. Паразиттердің қоректі пайдалануына, бейімделуіне қарай монопаразиттер, олиго-полипаразиттер болып жіктеледі. Кейбіреулері сыртқы (эктопаразиттер) және ішкі (эндопаразиттер) паразиттер болып бейімделген. Олардың ішінде пайдалы да немесе өте қауіпті ауру тарататын түрлері де баршылық . Бірақ, олардың қай түрі болмасын табиғатта орны толмас ролі бар. Мәселен, біздің Жерімізде кездесетін зиянкес жәндіктердің паразиттері олардың табиғаттағы санын реттеп ауыл шаруашылығына мол пайда әкеледі. Бір ғана құм тышқанының үстінен ңемес ішкі мүшелерінен паразиттің 19 түрі табылған. Ал адамның ішек- қарын, өкпе, бауырларында кездесетін аскарида, эхинококк, т.б. организмдер паразиттер қатарына жатады.

        Паразиттердің көптеген түрлері жұқпалы, тіптен қатерлі аурулар (сүзек, тырысқақ, безгек, энцефалит, оба, т.б.) таратады. Олардың қатарына Қазақстан аумағында жиі кездесетін маса, сона, бүрге, кенелер жатады. Әсіресе республикамыздың шөл- шөлейтті аймағында кездесетін маса, бүрге, кенелердің биологиясын білу олармен күресгі, сақтануды жеңілдетері сөзсіз. Көптеген жануарлар (түлкі, қоян, жыртқыш құстар, қарсақ, т.б.) паразиттерді таратушылар ретінде роль атқарады. Ал Алматы, Шығыс Қазақстан облыстарының таулы алқаптарында кең таралып отырған жапон энцефалитінің қауіпті паразит екенін бәріміздің білгеніміз жөн.

        Симбиоз — екі түрге жататын организмдердің кеңістікте бір- біріне зиянын тигізбей, керісінше селбесіп пайдалы тіршілік етуі. Мәселен, құмырсқа мен өсімдік биті, шаян мен актиния, акулалар мен жабысқақ балықтар арасындағы селбесіп тіршілік ету осы қарым-қатынасқа жатады. Қыналар — балдыр мен саңырауқұлақтың селбесіп тіршілік етудің көрінісі болып табылады. Өсімдіктердің тамыр жүйесінде, ағашты өсімдіктерде майда тамырлардың сыртын орап (эктомикориза), шөптесін өсімдіктерде тамырлардың ішіне еніп (эндомикориза) селбесіп тіршілік ететін саңырауқұлақтар бар. Олар өсімдіктерді ылғалмен, минералды заттармен қамтамасыз ете отырып, өз кезегінде олардан өздеріне қажетті органикалық заттарды алады.

        Симбиоз (селбесу) дегеніміз — әр түрге жата даралардың екі жақты пайдалы бірігіп тіршілік етуі. Жануарлардағы симбиозға мысал – шаян мен актинияның бірігіп тіршілік етуі жатады. Актиния шаянның арқасына бекініп оны атпа жасушаларының көмегімен қорғайды, ал актиния шаяннан қалған тамақ қалдықтарымен қоректенеді және оны қозғалыс құралы ретінде. пайдаланады. Жоғары дәрежеде дамыған симбиозға термиттер мысал бола ал; Олардың ас ңорыту жолдарында талшықтылар кендейді. Термиттер целлюлозаны гидролиздеуші ферменттерінің болмауына қарамай ағашпен қоректен қабілетті. Мұны олардың орнына талшықтылар ж ге асырады. Ал нәтижеде түзілетін қантты термиттер пайдаланады. Термиттер осы ішек фаунасынсыз тіршілік ете алмайды.  
Өсімдіктердің арасындағы  симбиозға  жақсы  мысал – қыналар. Қыналар, балдырлар   мен   саңырауқұлақтар — селбесіп  тіршілік  етуі  нәтижесінде  түзіледі.  
Әріптестік  бірігіп   тіршілік   ету.    Екі   популяция бірлестік   түзеді.   Бірақ   бұл   бірлестік   міндетті   емес.   Әр бөлек   тіршілік   ете   алады,   бірақ   бірігіп   тіршілік ету   екеуіне   де   пайдалы.   Мысалы,   құстардың   бірнеше түрінің   бірігіп   ұя   салуы,   тырна   мен   крачка,   олардың бірігіп  өмір сүруі жауларынан  қорғануды  жеңілдетеді. 
Комменсализм (француз тілінен аударғанда commensal — бірге тамақтану). Бір ағза екіншісінің есебінен тіршілік етеді, бірақ оған ешқандай зиян келтірмейді. Комменсализм паразитизмге қарағанда симбиозға жақындау. Мысалы, жабысқақ — балық ірі балыққа бекініп алады да, онымен бірге қозғалады және оның тамағынан қалған заттармен қоректенеді. 
Жер бетінде мекендейтін қоңыздарда (қиқоңыз, өлексе қоңызы және т.б.) гамазды кенелердің қозғалғыш дернәсілдері кездеседі. Осындай әдіспен олар таралады. 
Амменсализм (латын тілінен аударғанда mensa тамақ, азық). Бір популяция үшін қолайсыз болып табылатын өзара қатынастар. Мысалы, зең саңырауқұлақтарының бактериялармен қатынасы. Зең саңырауқұлақтары бөліп шығарған антибиотиктер бактерияларды жояды. 
Жыртқыштық. Популяциялардың  біреуі  екіншісіне қолайсыз  әсер  ете  отырып,  пайда  алады.  Әдетте  жемтігін жыртқьш  өлтірп, онымен  қоректенеді. «Жыртқыш — жемтік»     қатынасының     негізінде     қоректену     тізбегі жатыр.   Жыртқыштарды   зиянды   жануарлар   деп   бір жақты   қарастыруға   болмайды.   Себебі,   әдетте   жыртқыштың аузына  ауру   және  әлсіреген   даралар   түседі де, аурудың   таралуының   алдын   алып,   популяцияны сауықтырады.    Мысалы,    қасқырлар    орманды    тундра мен     тундрада     солтүстік     бұғыларының     интенсивті көбеюі мен тіршілік қабілеттілігін арттырады. 
Паразитизм   (грек   тілінен   аударғанда   parasitus – арамтамақ). Бір     түр     (паразит)     екіншісінің  (иесі) денесінің ішіне не бетіне бекініп, иесінің есебінен тіршілік ететін түрарлық қарым-қатынастарды паразитзм деп атайды. Адам тамаққа шикі немесе шала піскен етті пайдалану нәтижесінде сиырдың таспа құрттарын жұқтырады. Адамның   ас   қорыту   жолына түскен   құрттар  ересек  таспа   құртына  айналып,  сорғыштарымен   ішек   қабырғасына   бекінеді.   Адамның   ішектері    құртты    сумен,   қорекпен   және   жылы    ортамен қамтамасыз  етеді. 
Биотикальщ   қатынастардьщ    түрлердің    санын реттеудегі маңызы.   Түраралық   қарым-қатынастар ценоздардағы    ағзалар    санының    динамикасында рөл   атқарады.   Жыртқыштар   жемтіктерін   жоя   отырып, олардың   санына   әсер   етеді.   Паразиттердің   де осындай,    иесін    әлсірете    отырып,    олардың    көбеюін тежейді,  тіпті  өліміне  де  әкеліп  соқтыруы   мүмкін.  
Бәсекелестік   қатынастарда,   жыртқыштық   пен паразитизм   құбылыстарына  ертеден   экологтар  назар аударып   келген.   Солардың   ішінен   А.   Лотканың   ( 1923, 1925  ж.ж.)  жұмыстары   ерекше  орын   алады.  Ол   алғаш рет   жануарлардың   паразит — иесі   жүйесіндегі өзара қатынастардың  математикалық  үлгісін  (модель)  ұсынады. 
А.   Лотканың   жасаған   тұжырымы:   паразиттердің өздерінің  иелерін   жоюы  тек   паразиттердің  санына емес,  иесінің  санына  да   тәуелді  болады.  Иесінің белгілі   бір   санына   сәйкес   келеді   және   иесінің   популяциясының тығыздығының артуына байланысты  паразит популяциясының   тығыздығы   артады.   Паразит   санының  артуы  иесінің  санының  кемуіне  әкеледі  де,  соңғысы  қайтадан  паразиттер  санының  кемуіне  әкеледі. Осылайша толқынды түрде иесі мен паразиттің популяцияларының саны периодты түрде ауытқып отырады. 
Мұнда динамикалық өзін — өзі реттеуші жүйе жұмыс істейді. Паразитті санының арту толқынынан соң, иесінің санының арту толқыны кезектесіп келіп отырады. Паразит  — иесі жүйесінжегі популяциялардың өзара әсеріне толық сәйкес келеді. 
Өзінің зерттеулері негізінде В. Вольтерр үш заңды тұжырымдайды: 
1)      периодтық   цикл   заңы.   Екі   түрдің   санының ауытқулары     периодты     болады.     Жыртқыш пен   жемтігінің   популяцияларының   өсу   коэффициенті   мен   бастапқы   салыстырмалы   санына байланысты   болады; 
2)      орташа   шамалардың   сақталу   заңы.   Екі   түрдің   популяцияларының   орташа   саны   бастапқы    санына    тәуелсіз,    популяцияның    үлкеюі мен   кішіреюі,   жыртқыштардың   көбею   интенсивтілігі    тұрақты    болғанда,    тұрақты    болып қалады; 
3)      орташа   шамалардың   бұзылу   заңы.   Егер   екі түрдің даралары   олардың   популяцияларының тығыздығына   пропорционалды   түрде   жойылса,   онда   жемтігінің   популяциясының   орташа саны   артады,   ал   жыртқыш    популяциясында кемиді. 
 
 
Әдебиеттер тізімі 
 
1.    Бейсенбаева А. С. Экология, Алматы, Ғылым, — 2001 
2.    Бродский А. К. Жалпы экологияның қысқаша курсы, Алматы — 1998 
3.    Жатқанбаев Ж. Ж. Экология негіздері, Алматы–2003 
4.    Одум Ю. Экология 2 том. Мир – 1986  
5.    Соғымбаев Г. Экология және экономика, Алматы-1997

Источник: freepapers.ru

Организмдер арасындағы қарым-қатынастар

Бәсекелестік. Бір немесе бірнеше түрге жататьш организмдер тіршілік ресурстары үшін езара бәсекелестікке түсуі мүмкін.
Ч.Дарвин түр ішіндегі бәсекелестікті тіршілік үшін күрестің Маңызды өрі жоғары формасы ретінде бағалаған. Бүл көрініс өсімдіктер мен жануарлар арасында жиі байкдлады. Мысалға, Көдімгі шыршалардың өздігінен сиреуін немесе кұмырскалардың Қырылып, өз популяциясын реттеуін келтіруге болады.
Түрарадық бәсекелестік әр түрге жататын түрлер арасында болады. Ол бірде айкын байкалса, кейде анык көрінбейді. Сондык-тан орыс биологі Г.Ф.Гаузенің зерттеулері бойынша екі түрге жататын популяциялар еш уакытта бір жерде тіршілік ете алмайды. Оньщ біреуі белсенді түр ретінде басымдылык көрсетіп, екшпгісін ығыстырады немесе жойьт жібереді. Бұл, әрине, коректік ресурсқа төуелді болған жағдайда іске асады.
Кейбір жагдайда қоректік факторларға ғана емес, баска да (мінез-кұлык, мекен ететін ортасы ушін күрес, т.б.) ресурстарга байланысты бөсекелестік тууы мүмкін.
Жыртқыштық. Жырткьіштык — түрлер арасындағы байла-ныстың кең таралған, ең жоғары формасы. Ол кейде корек, мекен ететін орта, т.б. ресурстар үшін даралардың бірін-бірі өлтіруі, кууы, жеуі аркылы керініс береді.
Жыртқыштык тіршілік ету организмдер үшін оңайға түспейді. Ол үпгін — жырткыш алдымен жемтігін іздеп табуы кажет. Ал жемтік ез кезегінде жауынан корғану бейімше немесе жоғары бейімделупшгік касиетке ие болады. Бүл күбылыстар ғасырлар бойы дамып, организмде морфологиялык, физиологияльщ, биохи-миялык, т.б. өзгерістер пайда болуы мүмкін. Олар өсімдіктерде тікен, кабық, жағымсыз иіс түрінде білінсе, ал жануарларда улы т бездер, сауыттар, корғаныс түстер, мінез-[ кылығы мен түрін өзгерту, денесінің кейбір ( мүшесін бөліп тастау, кашып кету, жасырыну, j т.б. құбылыстар аркылы жүзеге асады. Тіпті I күстар, түз тағылары сес корсету, карсы ! шабу, қатты дыбыс шығаруға дейін бейім-I делген. Эволюция барысында кейбір жырт-I кыштар жемтігін тандап жеуге, екіншілері ! талғамсыз коректілерге айналған. Мысалы, I каскыр талғамсыз коректі болса, кейбір күстар » тек балыкпен коректенуге бейімделген. Тіпті ‘ кейбір ірі жырткыпітар корегін таңдаумен
катар, оны корғап отырған. Соның нөтижесінде жыртқыштардың жауыккыш, енжар, кейде өлекселермен коректенетін түрлері •шыккан (70-сурет, 1, 2).
Адам әр кезендерде жырткыш аң мен күстарды зиян келтіреді деп кьгрып-жойып отырған. XIX ғасырдың басында жырткыш-тарды (каскыр, жырткыш қүстар, т.б.)жойьт,күтпегенэкологиялық апаттарға үшыраған. Мысалы, каскырларды кьірғанда — түз тағы-ларының арасында жүкпалы аурулардың тез таралып, аңдардың жаппай кырылуы; жырткыш қүстарды шектен тыс өлтіргенде — ауру тараткыш кемргіштердің каптал кетуі; Қытай жерінде кос канатты күстарды көп жойып жібергенде — егін түсімінің темендеуі, т.б. бай-қалды. Шьш мөнінде жыртқыш жануарлар ете пайдалы екені белгілі. Олар дала санитары ретінде биоценоздағы түрлер арасындағы тепе-теңдікті сақтап, оның даму ырғағын реттеп отырады. Яғни жырткьіштьщ — табиғи сү/рыпталудағы негізгі жетекші фактор. Сонын нәтижесіндр популяциялардың сапалык кұрамы реттеліп отырады. Ал жемтік өз кезегінде жырткышқа тікелей эсер ете отырып,’ оның дамуына ыкпал жасайды. Осылайша карама-қарсы-лыктың әсері эволюцияның қозғаушы күшіне айналып, жырткыш пен жемтіктің ара салмағын теңсіздік жағдайында реттеп отыра-тыны анық.
Паразитизм. Паразитизм — бір түр әкілішң екінші бір түр өкілін тіршілік ортасы немесе корегі ретінде пайдалану аркьілы тіршілік етуі.
Паразиттік күбылыс организмдер арасында корек үшін тікелей жанасу аркылы бірте-бірте пайда болтан. Бүл процесс, әсіресе, вирус, бактерия, саңыраукүлак, карапайымдылар, күрттар арасында жиі кездеседі. Сол сиякты осімдік пен өсімдік, жануар мен жануар жене өсімдік пен жануар арасындағы паразиттік күбылыс та жаксы дамыған. Паразиттер коректі тандауына, бейімделуіне карай: монопаразиттер, олигополипаразиттер болып жіктеледі. Кейбіреу-лері сырткы (эктопаразиттер) және ішкі (эндопаразиттер) паразиттер болып бейімделген. Олардьщ ішінде пайдалы да немесе өте кауіпті ауру тарататын түрлері де баршылык. Бірак олардың кай түрінің болсын, табиғатта орны толмас рөлі бар. Мысалы, біздің жерімізде кездесетін зиянкес жануарлардың паразиттері олардың табиғаттағы санын реттел, ауыл щаруашылығына мол пайда әкеледі. Бір ғана күмтыпгқаннан паразиттердің 19 түрі табылған. Адамның ішек-карын, өкпе, бауырларында кездесетін аскарида, эхинококк, т.б. паразиттер қатарына жатады.
Паразиттердің көптеген түрлері (жиі кездесетін маса, сона, күмыты, бүрге, кенелер) жүкпалы аурулар (сүзек, тырыскак, безгек, энцефалит, оба, т.б.) таратады.
Көптеген жануарлар (түлкі, коян, жырткыш күстар, карсак, т.б.) паразиттерді таратушылар ретінде рөл аткарады. Мысалы, Алматы, Шығыс Қазакстан облыстарының таулы алкаптарында жапон энцефалитінің кауіпті паразиті кең таралуда.
173Симбиоз. Екі түрге жататын организмдердің кеңістікте бір-біріне ешбір зиянын тигізбей, керісінше, селбесіп, пайдалы тірші-лік етуі симбиоз деп аталады. Мысалға, тақуа шаян мен актиния арасындағы селбесуді, сондай-ак балдыр мен саңырауқұлақтын селбесуі нөтижесінде кыналардың тіршілік етуін келтіруге болады.
Комменсализм (серіктестік) симбиоздың бір формасы ретінде белгілі. Яғни бір түрдің коректік калдығымен екінші организм коректене отырып, оған ешбір зиян келтірмеиді. Кейде бір орга­низм екіншісін қозғалу құралы немесе корғанышы ретінде де пайдаланады. Мысалы, ірі бальщтардын желбезегінде үсақ балыктар еркін тіршілік етуге бейімделген. Егер комменсалдар бір-біріне зиян келтіре бастаса, оның біреуі паразиттік немесе бәсекелестік жолга түседі.
Мутуализм. Эр түрге жататьш организмдердің бір-бірінен бөлек тіріігілік ете алмай, өзара долайлы жағдай туғыза отырып, селбесіп тіршілік етуі мутуализм деп аталады. Мысал ретінде, термиттер мен олардың ішегінде тіршілік ететін, сүрек целлюлозасының корытылуына ыклал ететін микроорганизмдерді келтіруге болады. Зоохория. Жануарлардың орын ауыстыруы аркылы өсімдік түқымдарын кеңістікке тарату құбылысы зоохория деп аталады. Зоохория — өсімдіктер өлемі мен жануарлар дүниесінін бір тобыньщ ұзак жылдар бойы бірлестікте тіршілік етуінін жемісі. Соның нәтижесінде өсімдік түкымында жабысқыш ілгектер, қылшьщтар пайда болып, олар кұстардың, сүткоректілердің, баска да жануарлардың денесіне жабысу аркылы алыс аймактарға таралып отырған. Өсімдік түқымдарының осындай жолмен таралуын эктозоохория дейді. Ал кейбір өсімдіктердщ тұкымдары жануар­лардьщ нәжістері арқылы таралады. Оларды эндозоохориялық таралу жолы деп атайды.
Аллелопатия. Бұл организмдердің денесінен өзіне тән химия-лык енімдер шығару аркылы карым-қатынас жасау жолы. Өсімдіктерден бөлінетін кейбір заттар жануарларға жағымсыз немесе жағымды әсерін тигізетін қасиетке ие болады. Мысалы, кәдімгі жусан иісі көптеген өсімдіктерге (жүгері, картоп, кызан, т.б.) жағымсыз әсерін тигізеді, сүмбілбүршак. пен бидайдың есуі тежеледі.
Өсімдіктерден болінетін заттар жануарларға еліктіргіш (аттрак-танты) немесе үркіткіш (репелленты) түрінде эсер етеді. Бүл касиеттер, өсіресе біртекті коректілер және паразиттер үшін өте
мацызды.
Жануарлар да ездерінен жағымды, кейде жағымсыз өр түрлі активті заттар бөліп, өзінің жауына карсы немесе еліктіргіш белгі беру сипатына ие бола алады.
Организмдерге кері ықпалын тигізу аркылы карым-қатынас жасаудың тағы бір түрін аменсализм деп атайды. 174
Кейбір организмдер екіншілері үшін піектен тыс агрессивті болып келеді. Мысалы, кейбір күмырсқалар коршілес құмырска илеулерінен жүмыртқа мен дернөсілдерді тартьш өкеліл, иелік жасайды. Бұл кұбылыс — организмдерде болатын инстинктің жоғары деңгейдегі корінісі.
f Биотикалық карым-катынастар. Бөсекелестік. ЭКырткыштық. Парази­тизм. Зиянкес жөндіктер. Пайдалы жәндіктер. Ауру таратушылар. Сим­биоз. Комменсализм. Мутуализм. Зоохория. Аллелопатия. Аменсализм.
? 1. Биотикалык карым-қатынастар дегеніміз не? 2. Организмдердің арасындағы карым-катынастар не себептен болады? 3. Организмдер денесінен жағымсыз немесе жағымды заттарды не үшін бөледі? 4. Организмдерлін агрессивті өрекеті неге байланысты?
j^ Әздерің тұратын жерлердегі биотикалык байланыстарды байңап, экологиялык түрғыда сипаттап жазыңдар. Қарым-қатынас түрлерін атап, мысал* келтіріндер.
§58. Экожүйелер құрылымы жөне қызметі
Биоценоз жене экожүйе күрылымдарьшьщ бірыңрай қүрам-боліктерден тұратыны белгілі. Енді олардың кейбір үк.састыктары мен айырмашылыктарьша тоқталамыз.
Биосфера шегінде калыптаскан екі жүйе де күрылымы мен аткаратьш кызметі түргысынан алғанда бірдей сиякты. Мысал ретінде, күрлык экожүйесін алайык. Қүрлық экожүйесіндегі авто-трофтар кәдімгі тамыры, сабағы, гүлі бар өсімдіктер болыл келсе, ал су экожүйесіндегі олардың орнын микрофлора өкілдері басады. Ал жануарлар дүниесін қүрлыкта омырткасыздар, ірі сүтқорек-тілер және т.б. күраса, су экожүйесі бальщтар мен үсақ фитопланктоннан, зоопланктоннан түрады. Екі жүйеде де бактериялар кездеседі.
Құрлык экожүйесі мен су экожүйесішң күрылымын, аткара-тын кызметін жан-жақты зерттеген орыс ботанигі В.Н.Сукачев олардың салыстырмалы түрдегі моделін сызбанұска түрінде көрсеткен болатын (71-сурет).
Көрсетілген сызбанұскадан біз екі жүйенің де атқаратын кыз-меттерінің бірдей екенін кореміз. Экожүйе моделі ретінде кәдімгі үйдегі аквариумды мысалға алуға болады. Аквариумда да эко-жүйе қүрамбеліктері бар жене оз рөлдерін табиғи экожүйелер (көлшік, көл, өзен, теніз) сиякты шағын өрі шектелген жағдайда атқарады. Эколог Ю.Одумның кезкарасы бойынша бір тамшы су Да, ғарыш кемесі де экожүйенің моделін кұрайды. Микроскоп арқылы бір тамшы суға үңілсек, продуценттер рөлін аткаратын балдырларды, консументтер — жануарларды, редуценттер — бактерияларды және абиотикалык күрамбөліктерді көреміз.

Источник: massaget.kz