Кайнозойская эра являет собой текущую эру, начавшуюся 66 млн. лет назад, идущую сразу после мезозоя. Конкретно она берет начало на границе мела и палеогена, когда на Земле случилось второе по масштабности катастрофическое вымирание видов. Знаменательна данная эра развитием млекопитающих, пришедших на смену динозаврам и прочим рептилиям, почти стопроцентно вымершим на рубеже этих эпох. В процессе развития млекопитающих выделился род приматов, из которых в дальнейшем произошел человек. Если перевести понятие «Кайнозой» с греческого, оно будет выглядеть как «Новая жизнь».

Периоды кайнозойской эры, палеография и климат

Основные периоды кайнозойской эры – палеогеновый, состоящий из палеоцена (66 – 56 млн. л. н.), эоцена (56 – 34 млн. л. н.) и олигоцена (40 – 23 млн. л. н.), неогеновый, отделы которого миоцен (23 – 5 млн. л. н.) и плиоцен (5 – 2,5 млн. л. н.) и текущий четвертичный, делящийся на плейстоцен (2,5 млн. л. н. – около 12 тыс. л. н.) и голоцен, берущий начало около 12 тыс. л. н. и длящийся по сей день.

За время кайнозойской эры географические очертания континентов приобрели тот вид, который существует ныне. Североамериканский континент все более отдалялся от оставшейся лавразийской, а ныне – евроазиатской части глобального северного материка, а южноамериканский сегмент все более отдалялся от африканского сегмента южной Гондваны. Все больше отходили к югу Австралия с Антарктидой, индийский же сегмент все больше «выдавливало» к северу, пока, наконец, он не примкнул к южноазиатской части будущей Евразии, вызвав при этом подъем кавказской материковой части, а также во многом поспособствовав подъему из воды и остальной нынешней части европейского континента.

Климат кайнозойской эры постоянно суровел. Похолодание не было абсолютно резким, но все же не все группы животных и растительных видов успели привыкнуть к нему. Именно в течение кайнозоя были сформированы верхние и южные ледовые шапки в районе полюсов, а климатическая карта земли приобрела ту поясность, которую мы имеем на сегодняшний день. Она представляет собой ярко выраженный экваториальный пояс по земному экватору, и далее в порядке удаления к полюсам – субэкваториальный, тропический, субтропический, умеренный, и за полярными кругами соответственно арктический и антарктический климатические пояса.

Давайте более подробно рассмотрим периоды кайнозойской эры.

Палеоген

На протяжении почти всего палеогенового периода кайнозойской эры климат держался теплый и влажный, хотя постоянная тенденция к похолоданию прослеживалась на всем его протяжении. Средние температуры в районе Северного моря держалась в пределах 22-26°C. Но к концу палеогена стало холодать все резче, и на рубеже с неогеном уже были сформированы северные и южные ледовые шапки. И если в случае северного моря это были отдельные области попеременно образовывающихся и тающих блуждающих льдов, то в случае с Антарктидой тут начал образовываться стойкий ледниковый щит, существующий и поныне. Средняя годовая температура в районе нынешних полярных кругов опустилась до 5°C.

Но пока на полюсах не ударили первые морозы обновленная жизнь как в морских и океанических глубинах, так и на материках – процветала. Ввиду исчезновения динозавров млекопитающие полностью заселили все материковые пространства. В период первых двух палеогеновых отделов млекопитающие разделились и эволюционировали во множество разнообразных форм. Возникло множество различных хоботных животных, индикотериевых (носороговых), тапиро- и свиноподобных. Большинство из них было приковано к каким-либо водоемам, но появлялись и многие виды грызунов, превосходно чувствовавших себя и в глубинах континентов. Некоторые из них дали начало первым предкам лошадей и прочих одно и парнокопытных. Стали появляться первые хищники (креодонты). Возникали все новые виды птиц, а обширные области саванн были заселены диатримами – разнообразными нелетающими птичьими разновидностями.

Необычайно размножились насекомые. В морях повсеместно размножились головоногие и двустворчатые моллюски. Очень сильно разрослись кораллы, появились новые разновидности ракообразных, но наибольший расцвет получили костистые рыбы.

Наибольшее распространение в палеогене получили такие растения кайнозойской эры, как древовидные папоротниковые, всевозможные сандаловые, банановые и хлебные деревья. Ближе к экватору произрастали каштановые, лавровые, дубовые, секвойи, араукарии, кипарисовые, миртовые. В первый период кайнозоя густая растительность была распространена и далеко за пределами полярных кругов. В основном это были смешанные леса, но преобладали тут именно хвойные и листопадные широколиственные растения, процветанию которых полярные ночи не представляли совершенно никакой преграды.

Неоген

На начальном этапе неогена климат все еще оставался сравнительно теплым, но медленная тенденция к похолоданию все же сохранилась. Ледовые нагромождения северных морей стали таять все медленнее, пока не начал свое формирование и верхний северный щит. Климат в связи с похолоданием начал приобретать все более ярко выраженный континентальный окрас. Именно в этот период кайнозойской эры материки стали наиболее похожи на современные. Южная Америка соединилась с Северной, и как раз на данную пору климатическая зональность обрела схожие с современными признаками. К концу неогена в плиоцене на земной шар обрушилась вторая волна резкого похолодания.

Несмотря на то, что неоген по сравнению с палеогеном был в два раза короче, именно он отметился взрывной эволюцией среди млекопитающих. Повсеместно доминировали именно плацентарные разновидности. Основная масса млекопитающих разделилась на анхитериевых, предков лошадеподобных и гиппарионовых, также лошадеподобных и трехпалых, но давших начало гиенам, львам и прочим современным хищникам. Разнообразны в ту пору кайнозойской эры были всевозможные грызуны, стали появляться первые отчетливо выраженные страусоподобные. В связи с похолоданием и тем, что климат начал приобретать все более континентальный окрас, ширились участки древних степей, саванн и редколесий, где в больших количествах паслись предки современных бизоньих, жирафоподобных, оленеподобных, свиней и прочих млекопитающих, на которых вели беспрестанную охоту древние кайнозойские хищники. Именно в конце неогена в лесах начали появляться первые предки человекоподобных приматов.

Не смотря на зимы полярных широт, в экваториальном поясе земли все еще буйствовала тропическая растительность. Наибольшим разнообразием выделялись широколиственные древесные растения. Состоящие из них, как правило, вечнозеленые леса перемежались и граничили с саванными и кустарниками прочих редколесий, впоследствии именно они дали разнообразие современной среднеземноморской флоре, а именно оливе, платанам, грецким орехам, самшиту, южной сосне и кедровым.

Разнообразны были и северные леса. Вечнозеленых растений тут уже не было, но в большинстве разрослись и прижились каштановые, секвойные и прочие хвойно-широколиственные и листопадные. Позднее в связи со вторым резким похолоданием на севере образовались обширные области тундры и лесостепей. Тундры заполонили все зоны с нынешним умеренным климатом, а места, где еще недавно буйно произрастали тропические леса, превратились в пустыни и полупустыни.

Антропоген (четвертичный период)

В антропогеновом периоде неожиданные потепления чередовались со столь же резкими похолоданиями. Границы ледниковой зоны антропогена порой доходили до 40° северных широт. Под северной ледниковой шапкой находились Северная Америка, Европа вплоть до Альп, скандинавский полуостров, Северный Урал, Восточная Сибирь. Также в связи с оледенением и таянием ледовых шапок происходило то спад, то вновь наступления моря на сушу. Периоды между оледенениями сопровождались морской регрессией и мягким климатом. На данный момент имеет место один из таких промежутков, который должен смениться не позднее чем через ближайшую 1000 лет следующим этапом обледенения. Оно будет длиться приблизительно 20 тыс. лет, пока вновь не сменится очередным периодом потепления. Здесь стоит отметить, что чередования промежутков может произойти и гораздо быстрее, а может и вовсе нарушиться ввиду вмешательства в земные природные процессы человека. Вполне вероятно, что кайнозойскую эру может завершить глобальная экологическая катастрофа сродни той, что вызвала гибель множества видов в пермском и меловом периодах.

Животные кайнозойской эры в период антропогена вместе с растительностью были оттеснены к югу попеременно наступающими с севера льдами. Основная роль по-прежнему принадлежала млекопитающим, проявившим поистине чудеса приспосабливаемости. С наступлением холодов появились массивные поросшие шерстью животные, такие как мамонты, мегалоцеросы, носороги и пр. Также сильно расплодились всевозможные медведи, волки, олени, рыси. В связи с чередующими волнами похолоданий и потеплений животные были вынуждены постоянно мигрировать. Вымерло огромное количество видов, так и не успевших приспособиться к наступившему похолоданию.

На фоне данных процессов кайнозойской эры развивались и человекоподобные приматы. Они все больше совершенствовали свои навыки во владении всевозможными полезными предметами и орудиями труда. В какой-то момент они стали использовать данные орудия в целях охоты, т. е. впервые орудия труда обрели статус именно оружия. И с данных пор над различными видами животных нависла настоящая угроза истребления. А многие животные, такие как мамонты, гигантские ленивцы, североамериканские лошади, считавшиеся первобытными людьми промысловыми, были полностью уничтожены.

В зоне чередующихся оледенений тундра и таежные области чередовались с лесостепью, а тропические и субтропические леса были сильно оттеснены к югу, но, несмотря на это, большинство видов растений выжили и приспособились к современным условиям. Доминирующими лесами между периодами обледенения были широколиственные и хвойные.

В настоящий момент кайнозойской эры повсеместно на планете царит человек. Он беспорядочно вмешивается во всевозможные земные и природные процессы. За прошлый век в земную атмосферу было выброшено огромное количество веществ, способствующих образованию парникового эффекта и, как следствие, – более быстрому потеплению. Стоит обратить внимание, что более быстрое таяние льдов и подъем уровня мирового океана способствует нарушению всеобщей картины климатического развития земли. Вследствие грядущих изменений могут нарушиться подводные течения, а, как следствие, и общий всепланетный внутриатмосферный теплообмен, что может повлечь за собой еще более масштабное обледенение планеты вслед за начавшимся на данный момент потеплением. Становится все более понятно, что то, какой по продолжительности будет кайнозойская эра, и чем она в итоге завершится, будет зависеть теперь не от природных и прочих естественных сил, а именно от глубины и бесцеремонности вмешательства человека в глобальные природные процессы.

Более детально и подробно периоды кайнозойской эры будут рассмотрены в следующих лекциях.

Источник: vse-lekcii.ru

2.

Жер бұдан 4,6 миллиард
жыл бұрын пайда болды.
Әлем бұдан 13,7 миллиард
жыл бұрынғы «Үлкен
Жарылыс» деп аталатын аса
күшті ғарыштық жарылыс
нәтижесінде пайда болды.
Ғаламшардың біртіндеп
кеңеюі процесінде Күн, Жер
және басқа ғаламшарлар
пайда болды.

3.

Күн пайда болған кезде орасан зор шаң — тозаң мен газдар
жиналып бұлтқа айналған. Шаңдар мен газдардың осы
жиынтығы сығымдала келе тас ядроға айналып, одан Жер
қалыптасқан. Ядроның ортасында температураның жоғары
болғаны сондай, одан химиялық заттар бөлініп шығып,
үстіне көтерілген.
Осылайша су, газдар
және атмосфера пайда
болған. Алғашқыда
Жердің атмосферасы
қалыңдау болған және
күн жылуын көбірек
сіңіріп отырған. Жер
тарихы — заманға,
заман — кезеңге,
кезең—дәуірге, дәуір—ғасырға бөлінеді.

4.

Архей
Мезозой
Протерозой
Палеозой
Кайнозой

5. Архей

Архей — архей эрасы және архей тобы ұғымдарының қысқаша
аталуы. Грек тілінде archаіos деген сөз ежелгі деген мағынаны
білдіреді. Архей – Жердің геологиялық даму тарихындағы ең
ежелгі эра болып табылады. Радиометрлік зерттеулер Архей
эрасына қатысты тау жыныстары осыдан шамамен 3,6 – 4 млрд.
жыл бұрын қалыптаса бастағандығын көрсетеді. Бұл эраның
жоғарғы деңгейі, яғни оның протерозой эрасына ауысу уақыты
шамамен 2,6 – 2,8 млрд.
л бұрын өткен. Архейде қалыптасқан
тау жыныстары негізінен метаморфтық өзгерістерге ұшыраған тау
жыныстарынан: гнейстен, кристалды тақтатастан, сирек жағдайда
амфиболиттен, мәрмәрдан және кварциттен тұрады. Органикалық
қалдықтар кездеспейді, бірақ олардың құрамында графиттің
ұшырасып қалуы архей эрасында да тіршілік нышаны
болғандығын білдіреді. Архейде түзілген тау жыныстары көптеген
көне геологиялық құрылымдардың негізін қалайды. Олардың
арасында маңызды кендер кездеседі.

6. Протерозой

Жер
тарихында археозой
меншөгінді
палеозой
аралығындағы
эра тау
және сол
Протерозойдың
соңында
және
жанартаулық
заманда қалыптасқан қабаттар. Бұл терминді ғылымға америкикалық
жыныстарымен
толған(‘1888).
бұл алаптар,
деформацияға,
геолог
Э.Эммонс енгізген
Протерозой
бұдан 2000 (кейбір
метаморфизмге,
ұшырап,
қайта
жабылған.
тұжырым
бойыншаграниттенуге
2500) – 570 млн.
жыл бұрын,
ұзақт.
1500 млн.
жылға
созылған
эра. Қазақстан
мен Орта
Азия жеріндегі
Бастапқы
Протерозойда
организм
қалдықтары
өте сирек.
Протерозойды
Р.Борукаев,
Ю.Зайцев,кей
В.Королев,
т.б.жүздеген
зерттеген.метр
Қалдықтарының
қалыңдықтары
жерлерде
болатын көк-жасыл балдырлар түзіліп, олардың қарқынды
Протерозойдың
бірінші
жартысы (2,2
млрд.
лға
дейін)
геократтық
фотосинтездеуші
әрекетінен
ауаның
құрамы
өзгере
бастады.
жағдайларда өткен. Қыртыстың салқындау процесі нәтижесінде қатаң және
Ол таза оттекті көбейтіп, тіршілік әлемінің өркендеп дамуын
морттық қасиеттерге ие болған литосфера жарылып, суперконтинентте рифт
тездетті. мен
Даму
бастапқы-ортаңғы
рифейде қарқындады.
ойпаңдары
айырылымдар
пайда болған.
Бактериялар,
балдырлармен
қатар қарапайым
бір клеткалы
Бастапқы
Протерозойдың
екінші жартысында
бұл процестер
күшейіп,
суперконтинент
жүздеген
және болды.
мыңдағанТемір,
км болатын
организмдер көлденеңі
– эукариоттар
пайда
мыс,блоктарға
алтын,
(микротақталарға)
жіктелген.
Олар жұқарып
(рифтинг) жәнепайда
толық болуы
көптеген бейкентас
шикізаттары
шоғырларының
айырылып
(спрединг),
ал айырылған
блоктар арасын терең сулы алаптар
Протерозоймен
тығыз
байланысты.
басқан.
Протерозой

7. Палеозой

Тіршілік
Палеозой
әлемі
терминін
алғаш
1838
ж. ағылшын
геологы
А.Седжвик
(1785 –
Палеозой
(көне
грекше:
παλαιο
— «көне»
және көне
грекше:
ζοιον — «жәндік»,
Мұндағы
1873) «көне
ұсынған.
айқын
Палеозой
өзгеріс
венд
осыдан
пен кембрий
540
– 250 шебінде
млн.эоны
жылболды,
бұрынқаңқалы
басталып,
организмдер
бірге
тіршілік»
мағынасында)
— фанерозой
замандарының
алғашқысы
–(542—251
ұзақтығы
трилобиттер,
290 млн.
моллюскілер,
жылға созылған
т.б. өмірге
эра. Құрамына
келген. Бұлкембрий,
өзгеріс протерозой
ордовик, мен
млн
жыл).
фанерозойды
силур, девон, жіктеуге
таскөмірнегіз
(карбон),
болды.
пермь
Алғаш
дәуірлері
кең таралған
енеді. Бұл
бақалшақтылар
дәуірлер
карбонатты
геологиялық
емес,
картада
фосфатты
Палеозой
Ордовик-силурда
(кембрий,
ордовик),
алғашқы
ортаңғы
омыртқалылар
–
Кембрий,
ордовик
жәнетөменгі
силур болған.
кезеңдері
астыңғы
палеозой
субзаманын,
ал девон,
балықтар,
Палеозой
карбонда
(силур,
девон),
қосмекенділер
жоғарғы
Палеозой
(амфибиялар),
(таскөмір,
яғни құрлыққа
пермь)
депшыққан
карбон
және
перм кезеңі
үстіңгі
палеозой
субзаманын
құрайды.
Палеозой
кезінде
жануарлар
бөлінеді.
Палеозойдың
пайда орын
болды.
басында
Силур-девонда
Гондвана
алғашқы
менкезіндегі
солтүстік
құрлық
құрлықтардың
өсімдіктері
өсіп, соңғы
екі
үлкен орогенез
алған:
астыңғы
палеозой
Каледон
және соңғы
Пайдалы
қазбалары
девон-карбонда
(Солтүстік
Америка,
қалың
Шығыс
өсімдікЕуропа,
жабыныСібір,
пайда
Қытай,
болған,
Корея)
нәтижесінде
және оларды
көміржаралу
палеозой
кезіндегі
Варискан.
Орал,
Сарыарқа,
Алтай-Саян,
Тянь-Шань,
т.б. қатпарлықтарында
калцедон
кеңінен
бөлетін
таралған.
мұхиттардың
(Палеоатлант,
Палеотетис,
Палеоазия) нобайы
және
герцин интруз.
тау жыныстарымен
тектескм-ге,
көптеген
металл кендері бар.
айқындалған.
Бұл мұхиттардың
ені мыңдаған
ал тереңдігі
Шөгінді
таум-ге
жыныстармен
қоса мұнай-газ,
ірі
көмір жойылған
алаптары
(Қарағанды,
мыңдаған
жеткен.
Олардың
өмірПерм
сүрукезеңінде
ұзақтығы
да әр түрлі.
Ең
Соңғы
Палеозой
заманында
өркендеген
Трилобиттердін
Екібастұз,
Донбасс, Ертіс
маңы,девонның
Кузбасс, Гондвана,
т.б.), жанғыш
тақтатас
бірінші Палеоатлант
(Япетус)
басында жабылып,
карбонның
бірі
(Балтық
маңы),
құмтастар
мен
тақтатастар
(Жезқазған,
Орал
бөктері,
ортасына
дейінмысты
Палеотетис
өмір
сүрген,
ал Палеоазия
палеозойдың
Палеозой
фауналары
көптеген
омыртқасыз
ағзалардың
болғанымен
белгіленеді,
Маңғыстау,
Атбасар,
т.б.)(Trilobita),
кендері жаралды.
Одан
басқа
фосфорит
(Қаратау,
соңында
Лавразия
алып
құрлығын
жасап барып
жабылған.
оның
ішінде
трилобиттер
грабтолиттер
(Grabtolithina),
иінаяқтылар
АҚШ),
боксит сефалоподтар
(Орал, Салаир),
шөгінді темір-марганец
(Атасу,
(Brachiopoda),
(Cephalopoda)
және маржандар.кентастары
Заманның соңында
Жезді,
Рейн
Саян, әр-түрлі
т.б.), тұзбиологиялық
кендері (Соликамск,
Иран-Пакистан,
т.б.) де
амфибия
меналабы,
рептилиялар
топтаныстардың
зор компоненті
Палеозой
тау жыныстарымен
қатарлас.
Қоры
мол, қолайлы
жағдайларда
болды, ал алып
талды циатея (Cyathea
arborea),
атқұйрық
(Equisetum)
және
орналасқан
әр текті құрылыс
тастары,себепші
цементтік
шикізат, асыл, әшекей,
цикадалар ормандардың
кең таралуына
болды.
қаптама тастар да көп кездеседі.

8.

Мезозой
Мезозой — Жер тарихының, палеозой мен кайнозой арасындағы эрасы және
соған сәйкес келетін тау жыныстарының қабаты. Мезозой эрасын 1841 жылы
ағылшын геологі Джордж Филлипс бөліп көрсеткен. Мезозой эрасы төменнен
жоғары қарай триас, юра және бор кезеңдеріне бөлінеді. Жаратылыстану
ғылымдарының әдістері бойынша бұдан бұрынғы 235,10 — 66,3 миллион
жылдар аралығын қамтиды.Жердің даму тарихының бұдан 248 — 65 млн. жыл
бұрынғы уақыт аралығын қамтитын, кембрийге дейінгі эрадан есептегенде
екінші эрасы; үш кезеңге — триас, юра және бор кезеңдеріне жіктеледі.
Мезозой заманы:
1. Триас кезеңі 35 млн жылға созылған;
2. Юра кезеңі 60 млн жылға созылған;
3. Бор кезеңі 70 млн жылға созылған.

9. Кайнозой

Кайнозой,
кайнозой эрасы, кайнозой эратемасы (грек. kaіnos – жаңа,
Тіршілік
әлемі
Кен
байлықтар
zoе – өмір)
Жердің
геологиялық
дамуының
соңғы
65
млн. жылын
Мезозой
мен–өте
кайнозой
эраларының
аралығында
жануарлар
әлемінде
Палеогенде
ірі латеритті
және латеритті-шөгінді
боксит,
ең ірі марганец ,
қамтитын
уақыт
мерзімі
және
соған
сәйкес
келетін
тау
жыныстарының
кембрийден
бері қарай
алғашқы
ірі дағдарыс
болған.
Алып
динозаврлардан
бірқатар
оолитті
темір
кен
орындары
кендері
түзілген.
Кайнозой
эрасының
қабаты.
Кайнозой
эрасы
төменнен
жоғары
палеоген,
неоген
және
бастап,
ұсақ
фораминиферлерге
дейін
жойылып
кеткен,
ал сақталып
қалғандары
түзілімдерінде
барлық
көмір
қорының
15%-іқарай
шоғырланған.
Оның
ішінде
төрттік
кезеңдеріне
бөлінеді.
Кайнозой
эрасында
құрлықтар,
олардың
өз
мәнін жойған.
Олардың
орнын
тез дами
бастаған
сүтқоректілер
басты.
таскөмір
қабаттары
Сахалинде,
Жапонияда,
Қытайдың
шығысында;
қоңыр
жер
бедері
осы
күнгі
қалыпқа
келді.
Палеоген
кезеңінде
тектоник.
Теңіздерде
омыртқалылар:
сүйекті балықтар,
шеміршекті
акулалар
мен
көмір кен орындары
– Германияда
, АҚШ-та және
Украинада;
сынап
кенскаттар;
белсенділік
артқан. Италияда,
алғашқы
сүтқоректілер
– киттер, сиреналар,
дельфиндер
пайдамыс
болған.
орындары
Испанияда,
Югославияда
және Ресейде;
жәнеЖер бетін
жайлаған
– қолтырауындар,
кесірткелер,
тасбақалар мен
молибденжорғалаушылардан
кен орындары АҚШ,
Чили, Боливия мен
Перуде шоғырланған.
жыландар;
қосмекенділерден
алып
саламандралар,
бақалар дамыған.
Неоген түзілімдерінде
мұнай–мен
газдың
есептелген қорларының
үштен бірі
Палеогеннің
басында
приматтардың
ең қарапайымы
лемурлер, яғни
жартылай
шоғырланған.
Алып мұнай-газ
кен орындары
Иран ––Месопотамия
мен
маймылдар
шыққан.
соңы мен төрттік
Кордильер – антроподтар
Анд аймағында:
Иран, Плиоценнің
Ирак, Сауд Арабиясы,
Кувейт,кезеңнің
Катар,
басында
Шығасыр
Еуропаның
Оңтүстік
мен Қазақстанда
жылумұнай
сүйгіш
Венесуэла,
Мексика
шығанағында
орналасқан.
Ал Еуразияда
мен газ кен
мастодонттар,
пілдер,Каспий
гиппарион,
семсер Батыс
тісті жолбарыс,
этруск мүйізтұмсығы,
орындары Кавказда,
ойпатында,
Түрікменстанда,
Карпатта және
т.б.
өмір сүрген.
Плейстоценнің
соңы – голоценнің
басында, қатал
Сахалинде
орналасқан.
Неоген магматизмімен
ірі қалайы
алтын,климатқа
күміс, мыс
бейімделген
мамонттар,
жүндес
мүйізтұмсықтар
менжәне
үлкен
бұғылар
кен орындары
байланысты.
Неоген
кезеңінде калий
ас мүйізді
тұзы, фосфорит,
жойылып
кеткен. Жертаужыныстары
беті флорасы арасында
дамуын
трепел, құрылыстық
түзілген. жабық
Төрттіктұқымдылар
түзілімдермен
әр түрлі
жалғастырған.
ішінде тропиктік
субтропиктікжер
ормандарда
пальма,
кенқайраңдар,Олардың
шөгінді кендер,
бейметаллжәне
кен байлықтары,
асты сулары
магнолия,
мирт, байланысты.
фикус, алып Дүниежүз.
секвоя, араукария
ментерең
кипаристер
өсті. Қоңыржай
мен мұздықтар
мұхиттың
сулы алқаптарында
климатты
алқаптарда
үлкен
жапырақтылар
мен ұсақшоғырланған.
жапырақтылар – емен, бук,
темір-марганецті
және
мыс-ванадийлі
тасберіштер
каштан, терек, қайың, т.б. өскен.
Кайнозой

Источник: ppt-online.org

Үштiк кезең. Кайнозой бiрдей емес екi кезеңге бөлiнедi: үштiк және төрттiк. Үштiк кезеңнiң өзiнде сүтқоректiлер құрлық, су, ауаның әртүлi жағдайларына бейiмделiп, мезазойдағы бауырымен жорғалаушылардың орнын басты. Палеоцен мен эоценда жәндiкқоректiлерден алғашқы жыртқыштар түзiледi, ал олигоценде олардан қазiргi кездегi үлкен жыртқыштар: аюлар, мысықтұқымдастары, иттұқымдастары бөлiнiп шықты. Үштiк кезеңнiң бiрiншi жартысында жыртқыштар теңiзге өте бастады, олардың ұрпақтары – ескекаяқтылар мен киттәрiздiлер. Ежелгi палеоцендi жыртқыштардан алғашқы тұяқтылар шықты, кейiн олар: жұпаяқтылар, тақаяқтылар, пiлтұмсықтылар бұтақтарын бердi.

Үштiк кезеңнiң бiрiншi жартысында (әсiресе олигоценде) тропикалық және субтропикалық ормандар кең таралды, ал үштiк кезеңнiң соңына қарай (плиоценде) құрлықтың далалану процесi басталды. Венгриядан Монголияға қарай жайылған қоңыржай аймағында өскен тропикалық және саванналық ормандар климаттың құрғауына байланысты ашық ландшафтарға ауысты. Бұл өзгерiстер дәндi дақылды өсiмдiктердiң дамуына әкеп соқтырды, олар жабықтұқымдылардың жеке тобы және құрғақ, маусымды-қуаңшылық климатта тiршiлiк етуге бейiмделген. Дәндi дақылдардың пайда болуы мен таралуына байланысты далалар, саванналар, прериялардың үлкен аудандары да түзiлдi. Сонымен бiрге, шөптесiн дәндi дақылдардың жақсы қорытылатын және қорекке бай тұқымдары, жапырағы мен бұтақтары сүтқоректiлердiң тез дамушы топтарына тамаша қорек болды.

Құрлықтың далалануына байланысты сүтқоректiлер жабыны жоқ ортаға түстi. Сүтқоректiлердiң бiр тобы (тышқандар) эволюциясында күрделi iндер салу жолымен жүрдi, ал үлкен түрлерi (бөкендер және жылқылар) миграцияланған көшпендi тiршiлiк түрiне көштi. Бiртiндеп саусақ саны азая бастады. Мысалы, ашық кеңiстiкке көшу жылқылардың ата-тегiнiң үш саусақтылықтан бiр саусақты түрге өтуiнiң қарқынды эволюциясына мүмкiншiлiк жасайды. Далаларды басып алу, табының мөлшерiнiң өсуiне, жанұя — топтық тiршiлiк табынды — үйiрлiгi өтуiне әкеп соқтырды. Таулы — орманды бөкен — горалланың кiшкене табынын дала сайғағының мыңдаған табынымен салыстырыңыз. Орман бұғысы: асыл маралдар, тарғыл изюбрлар — ешқайдан 20-30 бастан көп табын түзбейдi. Сiбiр бұғысының орманды түрасты үшiн үлкен топтары да белгiсiз, ал ашық ландшафтың мекендеушiлерi — тундралы сiбiр бұғылары үлкен табын түзедi.

Бiр сигналдар орнына сыртқы дүниеден сезiм мүшелерi қабылдайтын басқа сигналдар келедi. Орманда желденетiн ашық кеңiстiктерге қарағанда, иiс ұзақ сақталады. Сондықтан орман мекендеушiлерiнде маңызды орын алатын иiс пен дәм, ашық кеңiстiкте жануарлар арасындағы арақашықтық алыс болатындықтан маңызды емес. Табындағы иiс, дәм, көру және қимылдар екiншi орынға көшедi, ал дыбыс сигналдар мен есту мүшесi бiрiншi орынға шығады.

Үштiк кезеңнiң бiрiншi жартысында сүтқоректiлердiң қазiргi отрядтары түзiлдi, ал ортаңғы кезеңiнде адамтәрiздi маймылдар мен адамдардың жалпы ата-тегi кең тарады.

Құрлықтың далалануы мен орман аудандарының қысқаруына байланысты адамтәрiздi маймылдардың бiр түрi орманға кеттi, екiншiлерi ағаш басынан жерге түсiп, ашық кеңiстiкте орын тептi. Соңғыларының ұрпағы үштiк кезеңде пайда болған адамдар болып табылады.

Төрттiк кезең; қазiргi кездегi ландшафтардың түзiлуi. Төрттiк кезең шамамен 1-1,5 млн жылға созылды. Уақыттың көп бөлiгi мұздық ғасырға- плейстоценге келедi. 12000- 20000 соңғы жылдарда соңғы ғасыр — голоцен болады. Плейстоценнiң басында Европа және СССР фаунасы жылу сүйгiш болды, көптеген субтропикалық түрлердi сақтады. Плейстоцен барысында Евразия және Солтүстiк Америка территориясы төрт рет мұздануға ұшырады. Мұздың тiлшесi Скандинавиядан басталып, Киевке, Харьковск және Воронежге жеттi. Антарктида, Исландия, Солтүстiк Жер, Франц-Иосиф Жерi, Памир және Тянь-Шянь мұздығы төрттiк мұзданудың қалдықтары.

Төрттiк кезең барысында мастодонттар (ежелгi пiлдер), мамонттар, қылыштiстi жолбарыс, үлкенмүйiздi бұғылар жойылды. Үлкен сүтқоректiлердiң жойылуына ежелгi аңшылар себеп болды. Олар мамонт пен Евразиядағы жүндi мүйiзтұмсықты, мастодонттарды, жылқыларды Америкадағы теңiз сиырларын құртып жiбердi. Үлкен жыртқыштардың жойылуы (үңгiр арыстаны, үңгiр аюы) адамның олардың жемтiгiн – үлкен тұяқтыларды жойып жiберуiмен байланысты.

Мұздану аймағындағы жылудың терiс балансы су буының қар түрiнде конденсациялануына әкеп соқтырды, ал мұздар мен қардың еруi жыл сайын түскен қардан аз су бердi. Құрлықта мұздың үлкен қорының жиналуы дүниежүзiлiк мұхиттың деңгейiнiң түсуiне әкеп соқтырды. Нәтижесiнде континентальдi Европа мен Британдық аралдар, Азия мен Солтүстiк Америка, Приамурье мен Сахалин арасында Үндi Қытай жартылай аралы мен Зонд архипелагының аралдары арасында құрлықтық көпiр түзiлдi. Құрлықтың бұл бөлiктерi арасында жануарлар мен өсiмдiктер арқылы алмасу жүрдi.

Құрлықтағы жануарлар мен өсiмдiктер арасындағы жолдар болатын құрлықтық көпiрлер бұрын араласатын теңiздер арасындағы фауна және флора алмасуына кедергi жасады. Азия мен Австралия арасында құрлықтық көпiрдiң болмауы, қарапайым сүтқоректiлер — клоакалы және қалталыларға өмiрiн сақтап қалды, олар үштiк кезеңде басқа континенттегi плацентарлы сүтқоректiлермен ығыстырылған.

Ескi дүниеде (Мадагаскардан басқа) адам 500 мың жыл бұрын мекендей бастады,. Соңғы мұзданудан бұрын (шамамен 35-40 мың жыл бұрын) қазiргi Беринг бұғазы арқылы өтетiн құрлықтық көпiр арқылы ежелгi аңшылар Азиядан Отты жерге дейiн қоныстанған Солтүстiк Америкаға өттi. Мұздықтардың еруi барысында мұздықтан босатылған территорияларға адамдардың екiншi қоныстануы жүрдi.

Шамамен 10000 жыл бұрын Жердiң жылы аудандарында (Орталық теңiз, Таяу Шығыс, Индия, Қытай) жануарларды үйге үйретiп, өсiмдiктердi мәдени түрге айналдыра бастады.

Адамның жинау мен аңшылықтан егiншiлiк пен мал бағуға өтуiмен байланысқан, «неолитикалық революция» басталды.

Адамның белсендi қызметi: жер жырту, ормандарды сиретiп, өртеу, жайылымдарды жасап, үй жануарларымен шөптердi таптау, тiкелей жою- көптеген дала жануарлар ареалының қысқаруы мен жойылуына (тур, тарлан), шөлдер ауданының кеңеюiне (Сахара, Қарақұм), қозғалғыш құмның пайда болуына әкеп соқтырды.

Ескi дүниедегi бүкiл төрттiк кезең адамның қатысуымен жүрдi. Бұл органикалық дүниенiң қазiргi кездегi түрлiк құрамын анықтады, организмдердiң қазiргi биогеоцендарды түздi және қазiргi аймақтылыққа әкеп соқтырды. Түртүзiлу мен таралуында құрлықтық көпiрлер, мұздықтармен изоляциялану үлкен роль атқарды. Төрттiк кезең бойы көптеген түрлер мен түрастылар дамыды.

Рамапитек Австралопитек Питекантроп

Адам эволюциясын антропология ғылымы зерттейді. Антропология Х1Х ғасырдың екінші жартысында Дарвиннің эволюциялық теориясы ашылғаннан соң күрт дами бастады.

 

 

Археологиялық қазба кезінде табылған Ramapіthecus миоцен – плиоценде тіршілік еткен адам тәрізді маймылдың қалдықтары, гоминидтер тармағының бастапқы түрі, яғни олар адам мен оған туыстастардың арғы тегі деп саналды. Бұл маймылдың қалдықтары ндістан мен Пәкістаннан, Таяу Шығыс пен Неандерталдық Кроманьондық Homo sapіens Балканнан, тіпті Африкаға дейінгі континенттерден табылды (“рамапитектер” алғаш рет Үндістаннан табылып, Рама құдайының құрметіне соның атымен аталған).

1960 жылы ағылшын археологы Л.Лики Шығыс Африкадан миының көлемі 670 см3, болып табылатын 18 – 2.5 млн жылдар арасында тіршілік еткен “шебер адамның” қалдықтарын тапты.

 

Осы қабаттардан олардың өзен тастарынан жасап шығарған, ұштары үшкір еңбек құралдары да табылды. Осыған байланысты қазіргі ғылымда бұдан 2.5 млн жыл бұрын Шығыс Африкада адам мен адам тәрізді маймылдар тармақтары бөлінген, яғни адам мен шимпанзенің эволюциялық линиялары екіге бөлінген деген көзқарас бар. Бұл тұжырымдар “молекулалық сағаттар” деп аталатын өлшемдер арқылы дәлелденді. Нүктелік мутациялар әсерінен гендердің өзгеру жылдамдығы (ДНК негіздерінің кейбір жұптарының өзгеруі) ұзақ уақыт бойына тұрақты болып, оны осы эволюциялық тармақтың негізгі түбірінен бөліну мерзімін анықтау үшін қолдануға болады.

Ғалымдар дәл осы Шығыс Африкада адамдардың пайда болу себебі ретінде, осы аймақта уран кен орындарынан бөлініп шығатын радиацияның жоғарғы дозаларының әсерінен болған мутациялық үрдістерді көрсетеді. “Шебер Адамды” австралопитектерге (“оңтүстік маймыл”) жатқызады, олардың қалдықтары 1924 жылы Африкадан табылған. Австралопитектердің миының көлемі адам тәрізді маймылдардың миының көлемінен үлкен емес, бірақ олар еңбек құралдарын жасай білген. Ява аралынан 1891 жылы табылған қалдықтар питекантроп деп аталды. 0.5 млн жыл бұрын өмір сүрген питекантроптардың бойы 150 см, ми көлемі 900 см3 болып, олар пышақ, бұрғы, т.б. қолдан жасалған кескіш құралдарды пайдаланған.

ХХ ғасырдың 20 жылдарында Қытайдан “синантроп” (“қытайлық адам”) табылды, оның миының көлемі питекантропқа жақын болып және олар от жағып, ыдыстарды пайдалана білген, бірақ түсінікті сөз сөйлей алмаған.

1856 жылы Германиядағы Неандерталь жазығында 150-40 млн жыл бұрын өмір сүрген тіршілік иелерінің қалдықтары табылды, олар неандерталдықтар деген атқа ие болды. Неандертальдықтардың миының көлемі қазіргі заманғы адамдардың миына жақын, бірақ маңдайы шығыңқы, қас үстіндегі доғасы, бас сүйегі төмен болып, мамонттарды аулап, үңгірлерде тіршілік еткен.

Ең соңында, 1868 жылы Францияның Кро-Маньон үңгірінен бас сүйегінің формасы мен көлемі (1600 см3) қазіргі заманғы адамдарға жақын, бойы 180 см, 40-15 мың жыл бұрын өмір сүрген тіршілік иелерінің қалдықтары табылды. Бұлар нағыз “саналы адамдар” болып саналды. Осы дәуірде нәсілдерге бөлінушілік пайда болғандығы белгілі. Жекелеген бөлек топтарда ерекше белгілер (ақ нәсілділерде –ашық түсті тері, т.б.) қалыптаса бастаған.

Біздің заманымыздың жаратылыстану ғылымы тұрғысынан алғанда, қазіргі адамдардың арғы тегінің тізбегі төмендегідей көрсетіледі: адам мен жоғары сатыдағы маймылдардың ғылымға белгілі ең ертедегі тегі – рамапитек – шамамен 14 млн жыл бұрын ндістаннан Африкаға дейінгі аумақта өмір сүрген. Олардан 10 млн жыл бұрын орангутангтің арғы тегі, Азияда тіршілік еткен – сивапитек бөлінген. Ғылымдағы мәліметтер бойынша, адам тәрізді тіршілік иелері басқа приматтардан 4 млн жыл бұрын бөлінген. Горилла, шимпанзе және адамның ортақ тегі – австралопитек – Африкада 2-4 млн жыл бұрын тіршілік еткен. Австралопитектер зинджантроптың арғы тегі болуы мүмкін. Африкада қабілетті адамның қалдықтары – зинджантроп табылды, ол 2-2.5 млн жыл бұрын өмір сүрген, осы жерлерде 2.5 млн жыл бұрын пайдаланылған ертедегі еңбек құралдары және тұрмыстық заттардың қалдықтары табылды. Зинджантроптарадамдар сияқты тік жүріп, олардың қол сүйектері жақсы дамыған. “Шебер” деп аталуының себебі, олар алғашқы рет тастан жасалған еңбек құралдарын пайдаланған. Осыдан кейін, қазіргі заманғы адамдардың дамуы төмендегідей жүрді: 1.9-0.65 млн жыл бұрын питекантроп; 400 млн жыл бұрын синантропжәне түрлі мәліметтер бойынша 150-40 млн жыл бұрын өмір сүрген (Homo sapіens – тің ертедегі түрі) неандерталдықтар. Homo sapіens 100 млн жыл бұрын ғана пайда болып, оның қазбалары кроманьондықтар деп аталды.

Бұл жерде, антропогенездің – түп түзу сызық бойынша жүретін үрдіс еместігін көрсету керек. Адам эволюциясының жануарлардан адамға дейінгі өту сатылары түзу сызық бойынша жүрген жоқ. Табиғатта гоминидтердің бір ғана емес, бірнеше тармақтары болған және олардың көпшілігі конкуренцияға шыдай алмай жойылып кетуі әбден мүмкін.

Кейбір ғалымдар адам эволюциясының белгілі бір тармағында пайда болған неандерталдықтар гибридтену процесінің немесе олардан гөрі күштірек жетілген тіршілік ортасына жақсырақ бейімделген қарсыластарымен тіршілік үшін күрес нәтижесінде жойылып кеткен деп жорамалдайды.

Ғалымдардың екінші бір тобы түрлі генетикалық зерттеулер нәтижесінде дәлелденген пікірді жақтап, үстін жүн басқан неандерталдықтардың арасында мутацияның әсерінен аналық адам — алғашқы Ева пайда болған, неандерталдық осы алғашқы Евадан және бірнеше аталық адамдардан қазіргі адам баласы пайда болды да, қалған неандерталдықтар эволюция процесінің барысында жойылып кетті деп түсіндіреді.

Сонымен адам эволюция процесінің нәтижесінде адам тәрізді приматтардан пайда болған. Адам организмінің клеткалық құрамы жануарлардағы сияқты нуклеин қышқылдары мен белоктардан тұрады. Адам организмінің көптеген құрылымдары мен функциялары да жануарлардағыдай.

Эволюциялық шкалада жануарлар неғұрлым жоғары сатыда болса, олардың адаммен ұқсастықтары да соғұрлым жақын. Барлық жануарлардың ішінде генетикалық аппараты жөнінен адамға ең жақыны шимпанзе. Адамның ұрықтық даму стадиялары басқа организмдердің эволюциясындағы даму стадияларымен бірдей. Адамдардың жануарларда өте маңызды функциялар атқаратын кейбір органдары рудимент түрінде сақталып қалған (мысалы, соқыр ішек, шаш, жүн). Дегенмен, адамның жануарлардан айырмашылығы ерекше.

Олардың ішіндегі ең маңыздысы – ақыл-ой. Жануарларда да қуану, ренжу, қайғыру сияқты сезімдер мен қызығушылық, көңіл аудару, есте сақтау сияқты қасиеттер бар. Бірақ, ең жоғарғы сатыдағы жануарлардың түсінікті ойлау қабілеті жоқ, яғни олардың белгілі бір заттар мен олардың негізгі қасиеттері туралы түсініктері жоқ. Адамның түсінікті ойлау қабілеті неғұрлым жоғары болса, соғұрлым оның санасы да жоғары болып саналады.

Адамның екінші ерекшелігі – оның сөйлеу қабілеті. Жануарларда өз кезегінде басқалармен қарым-қатынасты белгілердің көмегімен жүзеге асырады. Бірақ адамдарда, И.П.Павлов “белгілердің екінші жүйесі” деп атаған (жануарларда бірінші белгілік жүйе) сөз арқылы қарым-қатынас жүзеге асырылады. Адамзат қоғамы жануарлардан осы арқылы ерекшеленеді.

Үшінші ерекшелік – еңбек ету қабілетілігі. Әрине, барлық жануарлар белгілі бір жұмыс атқарады, ал жоғары сатыдағы жануарлар болса, оладра тіпті біршама күрделі жұмыс түрлеріне де қабілетті болады. Мысалы маймылдар ағашта өсіп тұрған жемісті таяқтың көмегімен түсіреді. Жалпы еңбек құралдарын жасай білетіндер тек қана адамдар. Жануарлар қоршаған ортаға бейімделе алады, ал адам оны өзгертеді, яғни адамдаы адам еткен еңбек деген тұжырымдарға осы негіз болады деуге болады. Адамның еңбек ету қабілетіне байланысты қалыптасқан тағы да басқа ерекшеліктері бар. Олар – тік жүру, соның нәтижесінде қолдың босанып дамуы, әсіресе бас саусақтың жақсы жетілуі және отты пайдалану.

Адамның жануарлардан ең басты ерекшектері: еңбек, түсінік бойынша ойлау мен сөйлеу – адамның жануарлардан бөліну жолдарында қалыптасқан ең маңызды белгілер болды.

Жер қатты деген түсінік адамдардың санасында берік орын тепкен, сол себепті болар материктердің алып мұздар секілді ағып жүретінін және үнемі қозғалыста болатындығы түйсіну қарапайым сана үшін әлі де өте күрделі.

Дүние жүзінің географиялық картасына қарайтын болсақ, континеттердің жағалаулары үлкен су кеңістіктерімен қоршалғандығын және континенттерді бір біріне жақындатқанда жағалаулары дәлме – дәл келетінін байқауға болады. Шынымен де, жердің тарихының өте ертедегі кезеңдерінде бұл континенттер біртұтас болған деп айту да негізсіз емес. Кейінірек олар бөлініп, әлі күнге дейін Атлант мұхитын кеңейтіп жан-жаққа қарай жылжу үстінде.

Материктердің қозғалатындығы туралы идеяны Х1Х ғасырдың екінші жартысында А.Снайдер-Пеллегрини, америкалық геолог Ф.Тейлор (1910) және неміс геофизигі А.Вегенер (1912) ұсынды. Жер эволюциясы теориясының ішінде мобилизм теориясының пайда болуы А.Вегенердің есімімен байланысты, ол бұл теорияны 20 жылдардың соңына дейн толыққанды зерттеп қалыптастырды. Мобилизм теориясының қазіргі кезде төрт түрлі – геоморфологиялық, геологиялық, палеонтологиялық және палеоклиматологиялық фактілер тобына негізделіп, дәлелденген.

Қазіргі кезде, Жердің қабығы алты негізгі литосфералық плиталардан – Евроазиялық, Африкалық, Индо-Австралиялық, Тынық мұхиттық, Америкалық және Антарктикалық плиталардан тұратыны анықталды. Олардың араларында кішігірім плиталар орналасқан. Бұл плиталар салыстырмалы түрде тұрақты. Себебі олар тұтқыр жабысқақ мантияның үстінде сырғып қозғалады. Мантияның заттары терең қабаттардағы жоғары температуралардың әсерінен болатын конвекциялық ағыстардың нәтижесінде үнемі қозғалыста болып тұрады.

Плиталар арасындағы шекаралар геологиялық белсенді аймақтар болып саналады. Олардың біреулері бір-біріне қарама-қарсы бағытта қозғалып жатса, екінші біреулері бірінің үсітіне бірі шығып, үшіншілері жан жаққа жылжып, тағы да басқалары бір — біріне қарама қарсы бағыттарда қозғалып жатады. Тап осы

Пангеяның палеозой эрасынын соңындағы құрлысы литосфералық плиталардың шекараларында жер сілкінулер мен вулкандар атқылауы байқалады.Литосфералық плиталардың ажырау жылдамдықтары әртүрлі, мысалға: Атлант және Тынық мұхиттың солтүстік бөліктерінде бұл жылдамдық жылына 2-2.5 см. болса, Тынық мұхиттың шығыс бөлігінде 10-12 см – ге тең.

Геологтардың мәлімдеуі бойынша, осы тектоникалық белсенділіктің жоғары кезеңдерінде магматизм де жоғарылайды. Вулкандардан бөлінген жыныстардың жастарын анықтау арқылы қысқа миллиондаған жылға ғана созылған тектоникалық-магмалық кезеңдердің анағұрлым ұзақ, 150-500 млн жылға созылған салыстырмалы тыныштық күйдегі эралармен кезектесіп отыратындығы дәлелденді. Жердің алғашқы миллиард жылындағы тіршілігі (катархей эрасы) туралы ешқандай геологиялық мәліметтер жоқ. Болжамдар бойынша, катархей эрасында базальтты лавалар атқылаған күшті вулкандар нәтижесінде алғашқы атмосфера, мұхит және мұхитқа ұқсас жер қабығы пайда болған. Шөгінді жыныстардың граниттену процестері бұдан 3.5-2.7 млрд жыл бұрын болашақ континенттердің ядроларының түзілуіне себеп болған.

 

Тақырып 7: В.И. Вернадский — биосфера туралы ілімнің негізін салушы

1.В.И. Вернадскийдың биосфера туралы ілімді құрастыру тарихы.

2.В.И.Вернадскийдьщ очерктері: «Ғарыштағы биосфера» және "Өмірдің аймағы".

3.Биосфераның тірі заты туралы концепция.

4.Биосферадағы тірі заттың глобальды рөлін аныктау.

Источник: helpiks.org