Природная зона тундра расположена в основном за Полярным кругом и ограничена с севера арктическими (полярными) пустынями, а с юга — лесами. Она находится в субарктическом поясе между 68 и 55 градусами северной широты. На тех небольших территориях, куда холодным воздушным массам с Северного Ледовитого океана летом путь преграждают горы — это долины рек Яны, Колымы, Юкона — в субарктику поднимается тайга. Следует отдельно различать горную тундру, характеризующуюся изменением природы с высотой гор.

Тундра

Слово «тундра» происходит от финского tunturi, что означает «безлесная, голая возвышенность». В России тундра занимает побережье морей Северного ледовитого океана и прилегающих к нему территорий. Ее площадь составляет около 1/8 части всей площади России. В Канаде природной зоне тундра принадлежит значительная часть северных территорий, которые практически не заселены. В США тундра занимает большую часть штата Аляска.

Краткая характеристика

• Природная зона тундра занимает около 8-10% всей территории России;
• В тундре очень короткое лето со средней температурой в самом теплом месяце, июле, от  +4 градусов а севере до +11 градусов на юге;
• Зима в тундре длинная и очень суровая, сопровождается сильными ветрами и метелями;
• Холодные ветры дуют в течение всего года: летом — со стороны Северного Ледовитого океана, а зимой — с охлажденной материковой части Евразии;
• Для тундры характерна вечная мерзлота, то есть промерзший насквозь верхний уровень земли, часть которой оттаивает летом лишь на несколько десятков сантиметров.
• В зоне тундр выпадает очень мало осадков — всего 200-300 мм в год. Тем не менее, почвы в тундре повсеместно переувлажнены из-за непроницаемой многолетней мерзлоты на небольшой глубине поверхностного покрова и слабого испарения из-за низких температур даже при сильных ветрах;
• Почвы в тундре обычно малоплодородны (из-за выдувания ветрами гумуса)  и сильно заболочены из-за вымораживания суровой зимой и лишь частичного прогрева в теплое время года.

Тундра — природная зона России

Как всем известно из школьных уроков, природа и климат на территории России имеет четко выраженную зональность процессов и явлений. Это связано с тем, что территория страны имеет большую протяженность с севера на юг, и на ней в основном господствует равнинный рельеф. Каждая природная зона характеризуется определенным соотношением тепла и влаги. Природные зоны иногда называют ландшафтными или географическими.

Тундра занимает территорию, прилегающую к побережью Северного Ледовитого океана и является самой суровой населенной природной зоной России. Севернее природной зоны тундры находятся лишь арктические пустыни, а южнее начинается зона лесов.

На равнинах России представлены следующие природные зоны, начиная с севера:

• Арктические пустыни;
• Тундра
• Лесотундра
• Леса
• Лесостепи
• Степи
• Полупустыни
• Пустыни
• Субтропики.

Интересные факты

Тундра характеризуется суровыми климатическими условиями, относительно небольшим количеством осадков и тем, что ее территория находится преимущественно за полярным кругом. Перечислим факты о тундре:

• Природная зона тундра находится севернее таежной зоны;
• В горах Скандинавии, Урала, Сибири, Аляски и Северной Канады встречаются горные тундры;
• Тундровые зоны протягиваются полосой шириной 300-500 км вдоль северных побережий Евразии и Северной Америки;
• Климат тундры — субарктический, он довольно суровый и характеризуется долгой зимой с полярным ночами (когда солнце практически не выходит из-за горизонта) и коротким летом. Особенно жесткий климат наблюдается в континентальных районах тундры;
• Зима в тундре продолжается 6-9 месяцев в году, она сопровождается сильными ветрами и низкой температурой воздуха;
• Морозы в тундре иногда достигают минус 50 градусов  по Цельсию;
• Полярная ночь в тундре продолжается 60-80 суток;
• Снег в тундре лежит с октября по июнь, его высота в Европейской части составляет 50-70 сантиметров, а в Восточной Сибири и в Канаде 20-40 см. Зимой в тундре часты бураны;
• Лето в тундре короткое, с продолжительным полярным днем;
• Август в тундре считается самым теплым месяцем в году: отмечаются положительные среднесуточные температуры до +10-15 градусов, однако возможно наступление заморозков в любой день лета;
• Летом характерна высокая влажность воздуха, часты туманы и моросящие дожди;
• В составе тундровой растительности насчитывается 200-300 видов цветковых растений и около 800 видов мхов и лишайников.

Основные занятия населения в тундре:

• Оленеводство;
• Рыболовство;
• Охота на пушного и морского зверя.

Население тундры ограничено в выборе занятий из-за особенностей природных условий и относительной изоляции от крупных городов, так же как и население на Мальдивах, изолированное на небольших островах посреди Индийского океана.

Типы тундры

В Северном полушарии выделяются следующие типы тундры, имеющие характерную растительность:

• Арктическая тундра (господствуют болотистые почвы и мохово-лишайниковые растения);
• Субарктическая тундра или типичная средняя тундра (моховые, лишайниковые и кустарничковые растения, ягоды);
• Лесотундра или южная тундра (кустарниковые растения — карликовая береза, кустистая ольха, различные вид ив, а также ягоды и грибы).

Арктическая тундра

В Арктике, на северной кромке Европейской и Азиатской частей России, а также на крайнем севере Северной Америки находится арктическая тундра. Она занимает прибрежную территорию северных морей и представляет собой равнинную болотистую территорию.
то там приносит лишь недолгую оттепель, а растения не водятся из-за слишком холодного климата. Многолетняя мерзлота покрывается талыми озерами из растаявшего снега и льда. Многолетние растения в таких условиях способны произрастать лишь недолгий срок — в конце июля и августа, группируясь в пониженных и защищенных от ветров местах, а однолетние растения здесь не приживаются, так как из-за суровых природных условий очень короткий вегетативный период. Преобладающими видами являются мхи и лишайники, а кустарники вовсе не произрастают в арктической тундре.

Средняя субарктическая тундра

Более южные типы тундры до зоны лесотундры называют Субарктикой. Здесь холодный арктический воздух в летний период на короткое время уступает более теплому воздуху умеренного пояса. День там длинный, и под влиянием проникновения более теплого климата успевают развиться растения тундры. В основном это карликовые растения, которые прижимаются к излучающей небольшое тепло земле. Так они прячутся от ветров и от промерзания, стремясь перезимовать под снеговым покровом словно в шубе.

В средней тундре встречаются мхи, лишайники и мелкие кустарники. Здесь водятся мелкие грызуны — лемминги (пеструшки), которыми питаются песцы и полярные совы. Большинство животных зимой в тундре покрыто снежно-белым мехом или оперением, а летом они становятся бурыми или серыми. Из крупных животных в средней тундре обитают северные олени (дикие и домашние), волки, тундровая куропатка. Из-за обилия болот в тундре водится просто гигантское количество всевозможной мошкары, привлекающей летом для выведения птенцов в тундру диких гусей, уток, лебедей, куликов и гагар.

Земледелие в субарктической тундре невозможно ни в каком виде из-за низкой температуры почвы и ее бедности питательными веществами. Территория средней тундры используется оленеводами как летние оленьи пастбища.

Лесотундра

На границе тундры и лесных зон находится лесотундра. В ней значительно теплее, нежели в тундре: в некоторых районах средняя суточная температура превышает +15 градусов в течение 20 дней за год. За год в лесотундре выпадает до 400 мм осадков, и это значительно больше испаряемой влаги. Поэтому почвы лесотундры, также как и субарктической тундры, сильно переувлажнены и заболочены.

В лесотундре встречаются редкие деревья, растущие разреженными рощицами или по-одиночке. Леса состоят из низкорослых изогнутых берез, елей и лиственниц.  Обычно деревья далеко отстоят друг от друга, так как их корневая система располагается в верхней части грунта, над многолетней мерзлотой. Встречаются как тундровые, так и к лесные виды растений.

В восточной части лесотундры находятся тундролесья, отличающиеся зарослями низкорослых деревьев. В субарктических горных районах преобладает горная тундра и бесплодные каменистые поверхности, на которых растут лишь мхи, лишайники, да мелкие скальные цветы. Ягель в лесотундре растет значительно быстрее, нежели в субарктической тундре, поэтому для оленей здесь раздолье. Помимо оленей, в лесотундре обитают лоси, бурые медведи, песцы, зайцы-беляки, глухари и рябчики.

Сельское хозяйство в тундре

В лесотундре возможно овощеводство в открытом грунте, тут можно выращивать картофель, капусту, репу, редис, салат, зеленый лук. А также разработаны приемы создания на территории лесотундры высокоурожайных лугов.

 

А знаете ли вы что…

В Исландии, целиком находящейся в природной зоне тундры, в прошлом разводили картофель и даже культивировали ячмень. Получался неплохой урожай, ведь исландцы — народ упертый и трудолюбивый. Но сейчас на смену открытому земледелию пришло более доходное занятие — выращивание растений в теплицах, обогреваемых теплом горячих источников. И сегодня в  тундре Исландии прекрасно растут различные тропические культуры, особенно бананы. Их Исландия даже экспортирует в Европу.

Горная тундра

Существуют также горные тундры, которые образуют высотную зону в горах умеренного и субарктического пояса. Они располагаются выше границы горных лесов и характеризуются господством лишайников, мхов и некоторых холодостойких трав, кустарников и кустарничков. В горной тундре выделяется три пояса:

• Кустарниковый пояс — образуется на каменистых почвах, как и равнинная тундра.
• Мохово-лишайниковый пояс располагается выше кустарникового, его характерная растительность представлена полукустарничками и некоторыми травами.
• Верхний пояс горных тундр является самым бедным на растительность. Здесь среди каменных почв и на скалистых образованиях растут лишь лишайники и мхи, а также приземистые кустарнички.

Антарктическая тундра

На Антарктическом полуострове и островах в высоких широтах южного полушария имеется природная зона, сходная с тундрой. Она получила название Антарктическая тундра.

Тундра в Канаде и США

В северной части Канады и в штате Аляска США весьма значительные территории находятся в природной зоне тундра. Она расположена в Арктике в северных районах Западных Кордильер. Выделяют 12 типов тундр в Канаде и США:

• Тундра Аляскинского хребта и гор Святого Ильи (США и Канада)
• Береговая тундра Баффиновой Земли
• Тундра хребта Брукс и гор Бритиш-Маунтинс
• Тундра нагорий Девисова пролива
• Тундра гор Торнгат
• Высокогорная тундра внутренних районов
• Высокогорная тундра Огилви и Маккензи
• Заполярная тундра
• Приполярная тундра
• Полярная тундра
• Тундра и ледяные поля гор тихоокеанского побережья
• Арктическая тундра

Флора и фауна тундры

Поскольку для всей территории тундры характерна многолетняя мерзлота и сильные ветра, растениям и животным приходится приспосабливаться для жизни в непростых холодных условиях, прижимаясь к земле или камням.

Растения тундры

Растения в тундре имеют характерные формы и свойства, отражающие их адаптированность к суровому континентальному климату. В тундре встречается множество мхов и лишайников. Из-за короткого и холодного лета и длинной зимы большая часть растений тундры представлена многолетними и вечнозелеными растениями. Брусника и клюква являются примерами таких многолетних кустарничковых растений. Они начинают свой рост сразу же, как только растает снег (нередко лишь в начале июля).

А вот кустистый лишайник ягель («олений мох») растет очень медленно, всего по 3-5 мм за год.
ановится понятным, почему оленеводы постоянно кочуют от одного пастбища к другому. Они вынуждены делать это вовсе не от хорошей жизни, а от того, что восстановление оленьих пастбищ происходит очень медленно, на это требуется 15-20 лет. Среди растений в тундре много также черники, морошки, княженики и голубики, а также встречаются заросли кустистой ивы. А на заболоченных участках преобладают осоки и злаки, у некоторых из которых вечнозеленые листья покрыты сизым восковым налетом, придающем тусклые краски.

1	Голубика
2	Брусника
3	Вороника черная
4	Морошка
5	Лойдия поздняя
6	Лук скорода
7	Княженика
8	Пушица влагалищная
9	Осока мечелистная
10	Березка карликовая
11	Ива клинолистная

Животные и птицы тундры

Отличительной особенностью тундры является большая численность, но малый видовый состав животных. Это связано в том числе и с тем, что тундра находится буквально на самом краю земли, где живет очень мало людей. К суровым условиям тундры приспособились лишь немногие виды, такие как  лемминги, песец, северный олень, белая куропатка, полярная сова, заяц-беляк, волк, овцебык.

Летом в тундре появляется масса перелетных птиц, привлекаемая разнообразием насекомых, водящихся в болотистой местности в избытке и особенно активных летом. Они выводят и выкармливают тут птенцов, чтобы вскоре улететь в теплые края.

Многочисленные реки и озера тундры богаты разной рыбой. Здесь водится омуль, ряпушка, чир и нельма. А вот холоднокровные пресмыкающиеся и амфибии в тундре практически не водятся из-за низких температур, ограничивающих их жизнедеятельность.

1	Белоклювая гагара	29	Песец
2	Малый лебедь	30	Заяц-Беляк
3	Гусь гуменник	31	Варакуша
4	Белолобый гусь	32	Лапландский подорожник
5	Канадская казарка	33	Пуночка
6	Черная казарка	34	Краснозобый конек
7	Краснозобая казарка	35	Рогатый жаворонок
8	Розовая чайка	36	Длиннохвостый суслик
9	Длиннохвостый поморник	37	Черношапочный сурок
10	Вилохвостая чайка	38	Сибирский лемминг
11	Американский лебедь	39	Копытный лемминг
12	Белый гусь	40	Норвежский лемминг
13	Голубой гусь	41	Полевка Миддендорфа
14	Малый белый гусь	42	Журавль стерх
15	Морянка	43	Тундреная куропатка
16	Очковая гага	44	Белая куропатка
17	Гага гребенушка	45	Кулик турухтан
18	Хохлатая чернеть, самец и самка	46	Кулик песочник
19	Кречет	47	Золотистая ржанка
20	Сапсан	48	Кулик чернозобик
21	Мохноногий канюк	49	Плосконосый плавунчик
22	Ласка	50	Малый веретенник
23	Горностай	51	Бекасовидный веретенник
24	Землеройка-бурозубка	52	Снежный баран
25	Волк	53	Углозуб
26	Белая сова	54	Мальма
27	Овцебык	55	Арктический голец
28	Северный олень	56	Даллия

Посмотрите интересное видео о природной зоне тундра:

Читайте также:

• Дерево секвойя — виды, описание, размеры и фото
• Геотермальные источники, гейзеры, термы, грязевые потоки — вулканические явления
• Гало в небе как природное явление — описание, формы и фото
• Рельеф бедленд — бесплодные земли во всем мире

 

Литература

При подготовке статьи были использованы материалы из книг:

1. Большая Советская Энциклопедия. (В 30 томах.) Гл. ред. А. М. Прохоров. Изд. 3-е. М., «Советская энциклопедия». 1977. Т. 26 Тихоходки — Ульяново. 1977. 624 с. с илл.
2. Советский Союз. Геогр. описание в 22-х томах. Российская Федерация: Общий обзор и Европейский Север. Отв. ред. С. В. Калесник, А. В. Даринский. М.. «Мысль», 1971. 565 с. с илл., карт. и диагр.
3. Орленок В.В., Курков А.А., Кучерявый П.П., Тупикин С.Н. Физическая география: Учебное пособие / Под ред. В.В. Орленка. Калининград, 1998. — 480 с.
4. Физическая география: Справ. материалы: Кн. для учащихся сред. и ст. возраста / А.М. Берлянт, И.В. Душина, Н.П. Неклюкова, Э.М. Раковская. — 2-е изд. — М.: Просвещение, 1995. — 288 с.: ил.
5. Энциклопедия для детей. Т. 3. География. — 3-е изд., испр./ Глав. ред. М. Д. Аксенова. — М.: Аванта+, 1997. — 704 с.: ил.

Источник: paikea.ru

Дәріс мақсаты:

1.     Жалпақжа пырақты және бүрлі-жалпақжапырақты ормандар топырағы
2. Топырақтүзілу факторлары
3. Топырақтүзілімдік үрдістер
4. Арктикалық топырақтар
5. Тундралық-глейлі
6. Тундралық-батпақты.
7. Күлгін топырақтар
8. Тоңды–тайгалық топырақтар
9. Топырақтүзілу факторлары, топырақтүзілімдік үрдістер
10. Қоңыр орман топырағы

Жазық территорияларда терістіктен оңтүстікке қарай байланысты топырақтың да өзгеріп әр түрлі зоналарға бөлінуін топырақтың колденең (ендік) зоналығы дейді.

Ал биіктаулы аймақтарла табиғат жағдайы жазық алқаптарға қарағанда өзгеше. Таулы аймақтардың ауа райы да өсетін ағаш, өсімдіктері мен жан-жануарлар дүниесі де басқаша. Бұл өзгерістер тау етегінен жоғары көтерілген сайын анық білініп, көзге түседі. Географиялық жағынан алып қарағанда таулы аймақтар бір алқапта орналасқанымен жоғары қарай өрлеген сайын табиғатының, климатының өзгешелігі байқала береді. Осындай өзгерістерді топырақтан да көруге болады. Топырақтың бұлай өзгеріп, әр түрлі зоналарға бөлінуін топырақтың тік (белдеулік) зоналылығы деп атайды. Кеңбайтақ ТМД елдерінің әр аймақтарында топырақтардың көлденең зоналықтары да және олардың тік (белдеулік) зоналықтары тараған алқаптары кездеседі.

Дегенмен жер бетінде таулы алқаптардың аздығына байланысты негізінен топырақтың көлденең зоналық таралуы басым. Соған байланысты біздер ТМД елдерінің жазық территориясындағы негізгі зоналық (ендік) топырақтардың қысқаша сипаттамасына тоқталамыз. Бұны солтүстіктен оңтүстікке қарай келтірген ыңғайлы.

1. Полярлық белдеу. Тундра зонасы. Бұл зона Ресейдің солтүстік шеткі бөлігін алып жатыр. Оған Солтүстік Мұзды мұхиттағы кейбір арктикалық аралдар да кіреді.

Бұл зонаның көлемі 180 млн гектардай, яғни ТМД елдерінін барлық жер көлемінің 8,1%-ін алып жатыр. Бұл көлемге негізінен Сібір өңіріндегі таулы алқаптардағы таулы-тундралық топырақтар көлемі 150-160 млн гектар жерде қосылады. Геологиялық дәуірі жағынан алып қарағанда, бұл аймақ мұз дәуірінен кейін босаған ең жас аймақ.

Тундра топырағы тоңның әсерінен әр түрлі бөлшекке бөлінетін ыдырамалы, батпақты-күлгінді болып келеді.

Бұл зонада негізінен бұғы шаруашылығы жақсы дамыған. Егіншілік жоқтың қасы. Кейбір жел тимейтін ықтасын жерлерге топырақты дұрыстап өндеп, тыңайтқыштар енгізіп, көң төгіп, аз мөлшерде ерте пісетін көкөніс, басқа да дақылдар егуге болады. Ал жабық жылытқысы бар қондырғыларда көкөністерді жыл бойы өсіруге болады.

2. Бореалды белдеу. Орманды зонаның күлгінді және шымды-күлгінді топырақтары. Тундраның оңтүстігіне қарай өте кең алқапты орманды (тайга) зонасы алып жатыр. Оның көлемі ТМД елдерінің, негізінен Ресейдің территориясының 52%-ке жуық (11520 мың км²). Негізінен орманды тайга. Зонаның 20%-ке жуығы батпақты жерлер. Олар ойпатты Сібір, Беларус, Балтық бойы аймақтарын қамтиды. Бұл аймақта да өткен дәуірлерде түгелдей мұз жатқан. Сондықтан мұз әсерінің қалдықтары әлі сақталған.

Бұл зонаның да ауа райы салқын, дегенмен тундрадан көп жылы. қысы ұзақ, әрі қатты суык болса, жазы қысқа, жылына жерге 350-600 мм-дей мөлшерде ылғал түседі. Булану аз болғандықтан, түскен осы ылғалдың өзі мөлшерден артық болып топырақ қабаттарындағы суға ерігіш және басқа да заттарды топырақ астына шайып әкетеді. Ал мұның өзі біраз жерлерде батпақты аймақтардың пайда болуына әкеп соғады.

Зона жерін негізінен орман алып жатыр. Оның солтүстігінде суыққа төзімді қылқан  жапырақты ағаштар өссе, оңтүстігіне қарай қылқанды емес жапырақты ормандарға ұласады. Шырша, сәмбі тал, қарағай, кей жерлерде емен, жабайы жүзім, шетен және қайың, көктерек өседі. Шөбі жайқалған шабындықты жерлер және батпақты аймақтар да ұшырасады. Жауын-шашын мол вегетациялық уақыт жеткілікті болғандықтан,  мұнда органикалық қалдықтар көп жиналмай, тез ыдырап, шіріп кетеді. Бұл аймақтың топырағы негізінен төмендегідей үш зонашаға бөлінеді: күлгінді, шымды-күлгінді және шымды-шалғынды топырақтар.

Шымды-күлгінді топырактардың күлгінді топырақтардан айырмашылығы сол, мұнда орман төсеніші жөнді емес, қалыңдығы небары 2-3 см ғана. Төсеніштің өзі тек сынып түскен, шіріген ағаштар мен қураған шөптердің қалдықтарынан тұрады.

Бұл төсеніштен кейін шымды қабат басталады. Оның түсі — қоныр-сұр, қалыңдығы 10-20 см. Бұл қабатта негізінен шөптердің тамырлары таралған. Ал одан кейін аса дамымаған күлгінді қабат жатыр. Тек қана шалғын шөп өсетін ормансыз жерлерде шымды-шалғынды топырақтар кездеседі. Бірақ бұл зонада олар көп емес. Оның біразын шалғынды батпақты топырақтар алып жатыр.

Өсімдіктер үшін қоректік заттарға бұл зонаның топырақтары кедей, оның қарашірігі де өте аз (0,5-1,5%), топырақ ортасының реакциясы кышқыл (рН  4,5-5,5).

Бұл зонада ТМД елдерінің негізгі орман шаруашылығы дамыған. Егін, бау-бақша егуге зонаның батыс Еуропалық жақ бөлігінде тек 4,5-5,0% жері ғана игерілген.

Бұл топырақтарды егістік жерге айналдыру үшін міндетті түрде органикалық және минералды тынайтқыштар ендіріп, топырақтың қышқыл реакциясын төмендететін әк қолдану қажет. Соңғы жылдары бұл ТМД елдерінің қара топырақты емес алқапты ауыл шаруашылығына кең көлемде игеру жұмыстары жүргізіліп жатыр.
Тағы рефераттар

• Туризм тарихының нысаны мен пәні
• Стандарттау жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру
• Муниципалды менеджментті ұйымдастырылу ерекшеліктері
• МIНЕЗ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
• Тәуелсіз Қазақстанның демографиялық жағдайы

Источник: bigox.kz

Тундра ареалы – Скандинавия түбегінің Солтүстік жағалауында, Кола түбегімен Ақ теңіздің Солтүстік жағалауының Енесей, Лена,Анадырь өзені,Колыма жотасында орналасқан.Тундра суық шөл өсімдіктер үшін өте қолайсыз жерлер жазы өте қысқа 2-3 ай ғана болады,қысы суықта ұзақ болады және 8 айға дейін болады.Жер шарын басқа жерлермен салыстырғанда жылылығы 2есеге кем.Жаз күндері өсімдік өсіп тұрған уақытында да температура кенеттен күрт төмендеп қатты үскірік аяз болып кететін кездерде болады.Жыл бойы орташа температурасы –10 –14 ⁰.Жаңбыр тек жаз айларында 200-250 мм жауады.Суықсыз,қыраусыз күн жоқ.кез-келген жаздың күні салқын болып қар жаууы мүмкін.Өсімдіктерге күн сәулесі тәулігіне 24 сағат полярлы күн, полярлы түн түсіп тұрады.Ал өсімдік түрлері мүлдем аз тек суыққа төзімді түрлер ғана кездеседі және де бұта мен шөптесін өсімдіктер кездеседі.Ауа райы мен жер ерекшеліктеріне байланысты зона 2 үлкен зонаға бөлінеді.

А) тундра зонасы

ә) полярлы зона

Евразия тундрасы –жылдық орташа температурасы қыста да салқын 2-3 ай, жаздың ең жылы айы шілде 10-14 ⁰ қар қалыңдығы жұқа, суық жел қарды үріп сайлы жерлерді толтырып тастайды.

Ауа райының қолайсыздығынан тундра өсімдігі баяу өседі.Мысалы ива тал жылына 80-90 жылда диаметрі 1см жетеді.Тундра тоқтаусыз, үзіліссіз соққан қатты желде кері әсерін тигізеді.Тундра өсімдіктердің тамыры тереңге бармай, өте жер бетіне жақын орналасқан.Тік жартасты жерлерде сирек кездесетіндер мүктер, қыналар, аласа бойлы қайыңдар өседі. Тундра Россияның қиыр шығысында, байкал, кавказ, алтай, карпат жерлерде кездеседі.Өсімдіктерден тал,қайын, мәңгі жасыл ит бүлдірген, мүктер қыналардан 800 түрі гүлді өсімдіктерден 200-300 түрі кездеседі.Тундра өсімдіктергі 3 түрде болады.

А) бұта ә) шөптесін өсімдіктер б) мүк пен қыналар.

Шөлдала мен тундралардың айырмашылығы шөлдалада ылғалдылық жетіспесе ал керісінше тундрада ылғалдылық жетіп артылады жылылық жетпейді.Европа жерлерінде кездесетін тундралар 4аймаққа бөлінеді

1.Орманды тундра

2.Бұталы

3.Қыналы

4.Арктикалық аймақтар – полярлы шөлдала

Источник: baribar.kz

Зоналық топырақтар. Жоғарыда келтірілген топырақтардың әлемдегі таралу заңдылықтары, Жер бетінің алтыдан бір бөлігін алып жатқан кеңбайтақ тәуелсіз мемлекеттер достығы елдеріне де тән. Бұл өзгерістердің терістіктен оңтүстікке қарай

жылжығанда межелері анық байқалады. (12 сурет) Әр түрлі зоналарға бөлінуі де осыдан. ТМД елдерінің негізгі бөлігі мұхиттардан алыс, ішкі құрлықта орналасқан. Ресейден басқасының жер көлемдері аса көп емес. Терістік жарты шардың бұл бөлігінде құрлық секторында терістіктен оңтүстікке қарай кездесетін, яғни Арктикалық тундрадан бастап оңтүстіктегі құрғақ шөлдермен қатар ылғалды субтропикалық зоналық топырақтарға шейін түгел кездеседі. Топырақ түзуші факторлар зоналық тәртіпке бағынып, ретімен тарағандықтан, осы факторлардың әсерінен топырақ та осы тәртіпке бағынады. Сонымен жазық территорияларда терістіктен оңтүстікке қарай байланысты топырақтың да өзгеріп әр түрлі зоналарға бөлінуін топырақтың көлденең (ендік) зоналығы дейді. Ал биік таулы аймақтарда табиғат жағдайы жазық алқаптарға қарағанда өзгеше. Таулы аймақтардың ауа райы да, өсетін ағаш, өсімдіктері мен жан-жануарлар дүниесі де басқаша. Бұл өзгерістер тау етегінен жоғары көтерілген сайын анық білініп, көзге түседі. Географиялық жағынан алып қарағанда таулы аймақтар бір алқапта орналасқанымен жоғары қарай өрлеген сайын табиғатының, климатының өзгешелігі байқала береді. Осындай өзгерістерді топырақтан да көруге болады. Топырақтың былай өзгеріп, әр түрлі зоналарға бөлінуін топырақтың тік (белдеулік) зоналылығы деп атайды. Кеңбайтақ ТМД елдерінің әр аймақтарында топырақтардың көлденең зоналықтары да және олардың тік (белдеулік) зоналықтары тараған алқаптары кездеседі. Дегенмен жер бетінде таулы алқаптардың аздығына байланысты негізінен топырақтың көлденең зоналық таралуы басым. Соған байланысты біздер ТМД елдерінің жазық территориясындағы негізгі зоналық (ендік) топырақтардың қысқашасипаттамасына тоқталамыз. Оны солтүстіктен оңтүстікке қарай келтіреміз. (Топырақтың барлық түрлері кітаптағы қосымшада келтірілген Топырақ пішіндерінің суреттері ҚСРО топырақ атласынан алынған).1. Полярлық белдеу. Тундра зонасы. Бұл зона Ресейдің солтүстік шеткі бөлігін алып жатыр. Оған Солтүстік Мұзды мұхиттағы кейбір арктикалық аралдар да кіреді. Бұл зонаның көлемі 180 млн гектардай, яғни ТМД елдерінің барлық жер көлемінің 8,1%-ін алып жатыр. Бұл көлемге негізінен Сібір өңіріндегі таулы алқаптардағы таулы-тундралық топырақтар көлемі 150-160 млн гектар жерде қосылады. Геологиялық дәуірі жағынан алып қарағанда, бұл аймақ мұз дәуірінен кейін босаған ең жас аймақ.. Біршама жерлерін әлі де мұз басып жатыр. Бұл Ресейдің ең суық зонасы. Қысы 7-8 айға дейін созылады да, жазы өте қысқа әрі салқын болады. Бұл зонадағы вегетациялық кезеңнің ұзақтығы небары 2-3 ай ғана. Ылғал аз түседі, жылына 150-300 мм, әрі күні суық, булану аз болады және топырақтың астын мыңдаған жылдан мәңгі тоң басып жатқандықтан, ылғалдың жерге сіңуі де жоқтың қасы. Ылғалдың жер бетіне сіңуінің мардымсыздығынан аз түскен ылғалдың өзі бұл жерде керекті мөлшерден артық.

Батыстан шығысқа қарай мөлшері азайып, оның есесіне күн суыта түседі.Бұл аймақта қалыпты өмір сүруге қажет күн сәулесі жетіспейді, ауа райы суық, тіршіліктің дамуына қолайсыз. Күннің суықтығынан топырақ қабаттары ұзақ жылдар бойы тоң болып жатады. Тек жаздың 2-3 айларында ғана топырақтың беткі жұқа қабаты еріп, мұздан арылады. Жалпы тундраның өзі терістіктен оңтүстікке қарай үш зонашаға бөлінеді: 1) арктикалық тундра; 2) кәдімгі тундра; 3) орманды тундра. Алғашқысы ең терістіктегі қар-мұз басқан жалаңаш тундра. Екіншісі жөнді дамымаған батпақты-глейлі топырақтар, біркелкі түзілмеген ойдым-ойдым бөлшектерден тұрады. Булану аз болғандықтан, жер бетін ылғал басып, оның астына ауа бармағандықтан, онда анаэробтық құбылыстар жүріп, топырақтағы темірлі қосылыстар тотықсызданып, топыраққа көкшіл- жасыл түс береді. Осындай топырақтарды глейлі топырақтар деп атайды. Жалпы «тундра» деген сөз жергілікті карель тілінде жөнді дамымаған, ормансыз деген түсінікті береді. Жөнді дамымаған, мәңгі мұзы мол топырақтар орманның өсуіне сөзсіз қолайсыз. Мұнда

глейлі-батпақты топыраққа бейімделген батпақты шөптер, мүктер қыналар өседі. Ал оңтүстікке жылжыған сайын орманды зонаға шекаралас бөлігінде, әсіресе өзен бойларында орманды-тундра зонашасы орын алады. Табиғат жағдайына сай мұнда өсетін өсімдіктер де шамалы. Негізінен қына мен мүк, қышқыл өлең шөптер, бұталар, қара бүлдірген өніп-өседі, ал оңтүстікке таман жылжыған сайын тапал қайың, шілік және басқа ағаштар өсетін орманды-тундра басталады. Дегенмен бұл жерлердің де ағаштары мардымсыз. Тундра топырағы тоңның әсерінен әр түрлі бөлшекке бөлінетін ыдырмалы, батпақты-күлгінді болып келеді. Бұл зонада негізінен бұғы шаруашылығы жақсы дамыған. Егіншілік жоқтың қасы. Кейбір жел тимейтін ықтасын жерлерге топырақты дұрыстап өңдеп, тыңайтқыштар енгізіп, көң төгіп, аз мөлшерде ерте пісетін көкөніс, басқа да дақылдар егуге болады. Ал жабық жылытқысы бар қондырғыларда көкөністерді жыл бойы өсіруге болады.

Источник: ifreestore.net

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … ..3
1 ТУНДРА АРЕАЛЫ … … … … … … … . … … … … … … … … … … … … … … … … ..3
1.2 Тундра флорасы … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … ..4
1.2.1 Тундра флорасының таралу зоналары … … … … … … … … … … … … … … …4
1.3 Тундра фаунасы … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … ..8
ҚОРЫТЫНДЫ … … … … … … .. … … … … … … … … … … … … … … … … … … … …15
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ … … … … … … … . … … … … … … 16

КІРІСПЕ
Тундраның негізгі белгісі орманның болмауы.
Сурет — 1. Тундра
Сурет — 1. Тундра
Тундра — (саами тілінде tunturі — ормансыз, жалаң тау басы) — солтүстігінде арктикалық шөлмен, оңтүстігінде орманмен шектесетін арктикалық облыстарға тән белдемдік ландшафт типі (сурет — 1). Вегетациялық кезең қысқа болуына байланысты көп жылдық өсімдіктер: мүкті-қыналы және бұталы өсімдіктер негізгі орын алады. Жылу жеткіліксіз, ылғал мол болғандықтан өсімдіктер ауаның жер бетіне таяу қабатындағы жылуды пайдалану үшін төселіп немесе жастық тәріздес ұйлығып өседі. Белдемдігіне байланысты: субарктикалық және арктикалық Тундра; түр құрамына байланысты: мүкті, қыналы, бұталы, төмпешікті (шымдар төмпешіктер құрайтын жерлерде) және полигоналды Тундра болып ажыратылады. Тундра негізінен солтүстік жарты шардың арктикалық және субарктикалық белдеулерінде таралған. Тауда, тау орманы шекарасынан жоғарыда биіктік ландшафт белдеуі — тау Тундрасы орналасқан [1].

1 ТУНДРА АРЕАЛЫ

Сурет — 2. Тундра ареалы
Сурет — 2. Тундра ареалы
Тундра ареалы — Скандинавия түбегінің солтүстік жағалауы Кола түбегі, Пона өзені , Ақ теңіздің солтүстік жағалауы, Канин түбегі, Нарьян — Марь, Салехард, Таз, Енесей, Хатанги, Анабар, Пур, Лена, Индигрика, Нижнеколымск, Анедыреь өзені, Колыма жотасы, Гижичинск, Корфа шығанағы. Солтүстик мұзды мұхит жағалау аралдары, солтүстик Америкада (Чукотка, Аляска), Шығыс Сібір таулы аудандары ( Тайганың да ішіне енеді), Европалық және Америкаға тундрасы, суық шөлдер барлығы тундралық циркумполярлық биогеографиялық облысқа кіреді (сурет — 2) [ 2].
1.2 Тундра флорасы

Сурет — 3. Тундра флорасы
Сурет — 3. Тундра флорасы
Суық климатикалық пояста жылылықтың аздығы өсімдіктерге, олардың өсуіне, гулдеу, жеміс беруіне мүмкіндік жоқтың қасы. Жаздың өзі өте қысқа да, салқын. Жаздың суық поястағы ерекшелігі өсімдікке күн сәулесі тәулігіне 24 сағат полярлы күн , полярлы түн түсіп тұратындығы. Ауа райының қолайсыздығы — өсімдік түрлері де өте аз, сирек, тек өте суықтыққа бейім, төзімді түрлері ғана өседі. Ағаштар мүлде кездеспейді деседе болады, тек бұта мен шөптесін өсімдік — олардың да түрлері өте аз. Суық зоналық пояста өсіп тұрған тек мүктер мен қыналар. Жоғары сатыдағы өсімдіктер өкілі кездеспейтін, өспейтін жерлерде де мүктер мен қыналар өседі, түрлері де өте көп. Өсімдіктердің көпшілігі онша биік емес, жерге жақындау төселіңкіріп, кей жерлерде қалың кей жерлерде селдірлеу, сирек болып өседі ( сурет — 3) [ 3].
1.2.1 Тундра флорасының таралу зоналары

Сурет — 4. Еуразия тундрасы
Сурет — 4. Еуразия тундрасы
Еуразия тундрасы. Жылдың орташа температурасы қыста да салқын 2-3 ай жазы ең жылы ай шілде 10-14ºС. Қысы ұзақ та суық, ызғарлы, қар қалыңдығы жұқа. Қысқа да суық жаз өсімдіктердің барлық толық вегетациялық периодының өтуін қиындатады, қысқыртады. әсіресе, олар толық гүлдеп жеміс тұқым беріп үлгірмейді сондықтанда тундрада вигетациялық жолмен көбейетін көпжылдық өсімдіктер өседі (сурет — 4). Ауарайының қолайсыздығынын тундра өсімдіктербаяу өседі [ 4]. Тундра өсімдіктері үшін ең қажетті фактор -ол жылылықтың аздығы. Дегенмен жаз айларында күн сәулесінен топырақ беті жылынады. Жер беті топырағының жылынуы, жерге жақын ауаның жылынуы — өсімдіктердің төселіп өсуіне, жапырақтың бүрленуіне қолайлы жағдай туады. Тундра өсімдіктерінің тамыры тереңге бармай, горизонтальды жер бетіне өте жақын орналасқан. Тундра өсімдіктеріндегі басымырақ кездесетін түрлері бұталары: дриадаDryas- курапаточоя трава,су жидек водяника- Empetzum, ит жидек, көк желек, тал. Дриада мен көк желек өсімдіктері басқа өсімдіктермен салыстырғанда көбірек кездеседі. Жер жағдайы ауа райы өзгерістеріне, құбылмалығына байланысты тундра өсімдіктерінің түрі де морфолониялық пошымы да өседі. Қарамық тарангорец-Polyqjnum, түлкіқұйрықлиссхвост альпийский-Alopecurus alpinus, дюпонциядюпонция Фишера Dupontia sischeri,қияқ осока гиберборейская-Carex hyhtrbora,қышқыл шөп кисличник двустолбчатый- Oxyria diqynaқызғалдақтың көптеген түрлері papaver japponicum,мутник Pedicularisl кекіребас остролодник- oxiropis . Жергілікті халықтар жеміс, тамақ орнына пайдаланатын морошка Rubus Chamaemo өте жиі өседі[ 5].
Тундрада бұталы өсімдік түрлері өте аз: қайың карликов березка- Betula nana, тал,ива — Salix lanata Тундраның оңтүстік аудандарында қайың әжептеуір аумақты территорияда өсіп тұр. Тундраның барлық жерінсолтүстік аудандарына басқа мүк пен қына басып тұр. Мүк пен қынаның көптеген түрлері осы жерде ягельольний мох-cladonia, Altctora, Cetrariab , Stereocaulon,.
Сурет — 5. Орманды тундра.
Сурет — 5. Орманды тундра.
Тундра зонасы бірнеше аймаққа бөлінеді: оңтүстікке жақын тундра-орманды тундра (сурет — 5). Өсімдіктер топырақты түгел жауып қалындау болып негізінен мүктер, қыналар, шөптесін өсімдіктер , бұта, жартылай бұта, сонымен қатар әр жерде сирек болсада ағаштар бірақ олар аласа тал мүлде кездес пейді, аласа бойлы бұталар, қайың биіктігі 0,5 м. Солтүстікке қарай — солтүстік аймақта — мүк пен қына өскен. Барлық жерді түгел дерлік мүк пен қына басып жатыр. Селдірлеу , сирек болсада шөптесін аласа бойлы — жартылай бұта өсімдік өкілдері. Олар мүк пен қынадан бойлары онша биікте емес. Евразия тундрасында тек оңтүстіктен, солтүстікке ғана емес, батыстан шығысқа қарай ауа райы, рельеф, өсімдіктері жөнінен айтарлықтай өзгерістер бар. Сібір тауындағы тундра жерлердегі өсімдіктерді — гольцы деп атайды. Кедей белдеудегі өсімдіктер гольцевой пояс биік ландшафты, тік жоталарда, жарт астарда, таудың тас қиыршық жерлерінде тундралы, таулы тундра, альпі, өкпе желі бар суық тау белдеулерінде кездеседі. Россияның қиыр шығысындағы Саян, Байкал жеріндегі Сохондо, Кавказ, Алтай, Карпат жерлерінде кездеседі [ 6].
Өсімдіктерден : тал, қайың, мәңгі жасыл итбүлдірген, су жидек, дриада курапаточья трава, мүктер, қыналар 800 түрі, гүлді өсімдіктер 200 — 300 түрі ткндраның батыс зонасында ягель тундрасын қынаның киладония, шығысында — алектория немесе цетрария түрлері көп. Өсімдік тамырлары тереңге бармай жан — жағына горизонталь тарамдалған [ 7].
Арктикалық Сібірдің орталық бөлімін — алекториялық тундра деп, яғни алектория қынасының көптеп өсетін жерін айтады (сурет — 6). Кладония қынасы көптеп өсетін жерін айтады. Қайың береза карликовая, береза тощая Киденторфа тал ива круглолистная, ива полярная, су жидек. Қияқ , қышқыл шөп, қызғалдақ, арктоус, дриада, морошка, бетеге, қияқ, қоңырбасмятлик арктический — Poaartica су жидек водяники гермофродидитная . тунарандра өсімдігі үштік дәуірде мұз қаптағанда түгел жойылған.
Сурет — 6. Аллекторриялық тундра
Тундрада өсімдіктерден психрофиттер, яғни суық топыраққа, олиготорфты құнарасыз торфты топыраққа бейімделген өсімдіктер өседі. Торфты глейлі топырақ, шымды жерлер өте аз. Орманда тундрада ағаш өкілдері сирек, тек тоңның жер бетіне жақын немесе тереңгі қабаттарда екендігіне байланысты. Солтүстікке қарай арктика , полярлы шөлінде өсімдік өте аз, жануарларға жемшөптікке де жарамайды. Тундра зонасы, орманды тундра, ландшафты Евразия тундрасы Солтүстік Америка тундрасымен ұқсастығы бар. Тек солтүстік Америка жерін плейстоцен дәуірінде мұз қаптамаған. Көбірек кездесетін өсімдік түрлері: қызғалдақ алпийский мак Poa alpine vaccinium ит бүлдірген, Vitis idgea аюбұлақ , Arctous alpinus, су жидек Dryas Octo petola қыналар, мүктер [ 8]. Америка тундрасында өсетін бетеге, Чукотка жерінде кездеседі европа тундрасында жылына 400 мм қар жауады, бірақ ылғида тоқтаусыз қатты соғатын екпінді жел 10 — 40 мсек (сурет — 7). жауған қарды мұз үстінен сырғытып ұшырап алып қалады. Европа тундрасында 50 см, Якутияда 25 см қар жауады. Топырақ температурасы жаз күндері 8° -10°.
Сурет — 7. Америкалық тундра
Солтүстік Тундрада сол жерлерге бейімделген, терімстіктен орманды зонадан басталған өз морфологиялық ерекшеліктері бар өсімдіктер өседі. Ғасырлар бойы суық климат, жыл мезгілдерінде де айтарлықтай өзгеріс болмағандықтан, тек тундраға тән өсімдіктер өседі : ағаш өсімдіктер жоқ, тек бұталар, мүктер мен қыналар , тамыр түйнектері бар пиязды, баданалы. Топыраұ өте салқын болуына байланысты біржылдық өсімдіктер жоқтың қасы. Өсімдіктердің бүрлері тығыз қына, мүк шымында өсіп жетіледі. Сондықтанда тундрада споралы өсімдіктер мүк пен қына доминант . осы өсімдіктер қорғауында басқа өсімдіктерде өсіп шығады [ 9]. Тундра өсімдігі үш ярусты : 1. Бұта 2. Шөптесін өсімдіктер 3. Мүк пен қыналар.
Европа тундрасының флорасы.Үш континентте кездесетін тундра жағдайыбіркелкі емес, В.Н. Гордков 1890 — 19536 Европа жерлерінде кездесетін тундраны төрт аймаққа бөледі, Оңтүстікке қарай орманмен жалғасқан. 1 орманды тундра. 2.Буталы тундра. 3. Қыналы, мүкті аймақ. 4. арктикалық тундра полярлы шөлдала.
Солтүстік Америка жеріндегі тундра барлық материктің солтүстік бөлімін түгелдей Атлант мұхитын Тынық мұхитына дейін Канада аралдарымен Арктика архипелагы түгел кірді. Табиғат жағдайы мен өсімдіктер түрлерімен жалпы түр, пішіні мен Солтүстік Америка тундрасымен Евразия тундрасында үлкен ұқсастықтар бар. Жылдық орташа температура нөл градустан төмен. өсімдіктердің де вегатациялық кезеңінде екі айдан аспайды оның өзінде ызғарлы, қыраулы күндер болып тұрады. Жылдық жаңбыр суммасы 250 — 500 мм . өсімдіктері де экологиялық тундраға тән бойлары аласа, сыртқы шар, доиалақ, пішінді, жерге жақын төселіп өседі, қиыр түрлері ожика, злактар. Тундраның қары қалыңдау, жазда ылғалды, ық жерлерде қосжапырақты өсімдіктер, сарғалдақ, дриада, тасжарған, қызғалдақ, желайдар, крупка, примула шерменгүл басқада тұқымдас өкілдері. Тундра өсімдіктерінің тағы бір ерекшелігі — ауа райының құбылмалығы, суықтығы, жел, ылғалдылықтың көптігіне , жаз мезгілінің қысқарғандығына қарамай гүлдері сәнді де, ашық үлкен болып келуі парадокс.
Солтүстік Америка және Еуразия тундра өсімдіктерінің түрлері мен туыстарында ұқсастық сол түрлерді ңөсуі дара мен қосжапырақтарында бірдей, Мысалы, қияқ осока скальная, қоңырбас мятлик арктический.
Солтүстік Америка тундрасындағы үлкен аумақтағы жерді қыналар алып жатыр. Кейбір жерлерінде қына жасылған биіктіктер — 25 см жетеді. Бұғы мүгі оленьий, топырағы құнарлы, ықтау, ойыс, ылғалды жерлерде қайың карликовая береза, тал, су жидек, өсімдіктері өседі. Солтүстік Америкада Евразияда тәріздес орманды тундрасы айғақталып тұрады, шырша ель , қайың береза бумажная, терек тополь осиновидный [ 10].
Ең солтүстігі аймақ — Арктикалық тундра. Бұл жердегі мүк пен қына түгелдей топырақ бетін жауып тұрмайды. өсімдіктер түрлеріне де кедей. өсімдіктердің дриада және қызғалдақ мак өкілдері ғана кездеседі.
Мұзды мұхиттағы Вайгач аралынан Чукотка түбегіндегі жерлерді қиыршық таста, саздық теңбілденіп шұбарланған, өсімдіктер жерін 50 — 60% ғана жауып тұрады. Доминант өсімдіктерде дриада, шөптерден : қияқ, қоға, злактардан полярлы қызғалдақ, дирконды, политрихты, жасыл, бауыр мүктер өкілдері : Dicranum elapatium Oncophorus wahlendersi Hylocomium Rhacomitrium turgidum қыналар лишаиникй рода. Тау беткейлерінде тас беттерінде қаспақты қыналар өкілдері өсіп тұр.
Сурет — 8. Арктика тундра шөлі
Арктика тундра шөлі, Тундра да солтүстікке мұзды мұхитқа қарай Арктика суық шөл зонасы орналасқан (сурет — 8). өсімдіктер тек тас, экземплярлар, біртұтас біріккен өсімдіктер жоқ, қаспақты қына, мүктер ракомитриярлық гриммия, гүлді өсімдіктерден сарғалдақтар, қияқ, элактар, қызғалдақ, крупкалар . Арктика шөлін 3 — 4 дәуірінде мұз қаптамаған. Сондықтанда өсімдіктері сол ерте кезден өзгеріссіз өсіп келе жатқан түрлері, тек ауа райы суықтығы, ылғалдылық көптігі ылғалдылық көп болғанымен суық болғандықтан өсімдік пайдалан ламайды, тоң, мұз жер қыртысы полигониальные грунты, софлюкационные террасы өз әсерлерін тигізеді. Поляр шөлі тундраның солтүстік поюсінде орнласқан. Ресей жерінде Солтүстік мұзды мұхиттың көптеген аралдарын, Таймыр түбегін жатқызуға болады. Ауа райы организмге өте қолайсыз, тундрада да қатал. Жылына екі ай ғана температурасы 0* С жоғары болып тұрады. Жылы ай тамызда 4 — 5*С , қысы ұзақ, қатал, ызғарлы, қары аз. Полярлы тундра шөл жерінде түгелдей өсімдік жауып тұрған жер кездеспейді 50 — 60 % қына , мүк, балдырлар және гүлді өсімдіктер өкілі өте аз. Кей жерлерде жартылай бұта, бұташа, шөптесін өсімдіктер сирек болса да кездеседі. Екі айға созылатын жаз айларында кейбір өсімдіктер 20 см дейін көтеріліп өседі. Гүлді өсімдіктерден — түлкіқұйрық лисохвост альпийский, қызғалдақ мак полярный , тал ива полярная, , сарғалдақ лютик серый. Полярлы тундра шөлі солтүстік жартышар арктикалық аудандарда — Шпицберген, Гренландия, Канада; артика архипелаг аралдарында өсіп тұрған өсімдіктері де біркелкі, бірдей деуге болады.
Полярлы тундра шөлі тек Арктикада емес Антартида да бар, Антарктида шөлді жерінде мүк, қынадан басқа әзірше табылған екі гүлді өсімдік: селерік луговик антарктический — Deschampsia antarctica , колобантус толстолистный — Colosanthus crassisolius [ 11].

1.3 Тундра фаунасы

Тундра белдемі Европаның, Азияның және Солтүстік Американың солтүстік жағалауын көмкере орналасқан. Беринг, Охот, Норвег теңіздері және әлемдегі ең үлкен арал — Гренландия аралы да тундра белдеміне жатады. Тундра белдемі оңтүстігінде ормн белдемімен шектеседі.
Тундра белдемінің жазы қысқа және суық, қысы 7-8 ай бойына жалғасатын өте ұзақ және аса қатал. Қыста мұнда 2 айға жуық ешбір күн көзі көрінбейді. Жер беті аса қатты суытып -70 градусқа жететін сұрапыл аяз, қарлы бұрқасын жиі кездеседі. Тундра белдемі жер шарының биік ендігінде орналасқандықтан жазда түн болмай, поляр күні екі айға созылады. Поляр күні кезінде күн көкжиекке түсіп, батуға таяп барып қайтадан көтеріледі. Сондықтан күн батпайды. Бірақ күн биікке көтерілмейтіндіктен күннің сәулесі жер бетіне сүйір бұрыш жасап түседі де, жер бетін нашар қыздырады. Тундра белдемінде ең жылы күннің температурасы 10 градустан аспайды. Жаздың кез келген күнінде қарлы қатқақ кездесіп тұрады. Топырағының беткі 30-35 см-ге дейінгі қабаты ғана жібиді. Бұдан төменгі қабатын түгелдей ұзақ жылдық тоң иеленеді. Суық, салқын климат басым болуына байланысты жер бетіндегі судың булануы өте аз, баяу. Топырақтың терең қабатына суды өткізбейтін тон қабаты орналасуының әсерінен тундра белдемінде батпақты жерлер жиі ұшырасады.
Тундра белдемінің экологиялық жағдайы қатал, жануарларға қолайсыз болғандықтан ондағы жануарлардың түрлік құрамы көп емес. Тундраның жағымсыз қатал табиғатына бейімделіп төзе алған аз ғана түрлі жануарлар кездеседі. Оның есесіне мұндағы әрбір түрдің жануары өте өсімтал. Тез көбейіп, аса көп ұрпақ береді.
Тундраның құрлығында тіршілік ететін омыртқасыз жануарлар қыста қар астында, өсімдіктің арасына кіріп анабиоз күйге түсіп, қысқы ұзақ ұйқы жағдайында өткізеді. Олар көктем басталысымен жаппай көбейе бастайды. Дернәсід, қуыршақ, жұмыртқа сатысында қыстап шыққан омыртқасыз жануарлар көктем шыға дамуын қайта жалғастырады [ 12].
Тундраның жер беті батпақ пен суға бай екенін жоғарыда айтқанбыз. Осы су мен батпақта сансыз құжынаған ұсақ шаян тәрізділер мен жәндіктер, олардың дәрнәсілдері тіршілік етеді. Олардан жазда орасан зор мол маса шіркей дамып жетіледі де адам мен жануарларға мазасыз жағдай тудырады.
Жаз маусымы басталысымен тундраға ұялап жұмыртқа басу үшін үйрек тұқымдастар тобын құрайтын жыл құстары ұшып келіп қоныстанады. Олар — аққулар, қаздар және үйректер. Бұлардың денесі нығыз, бітімі сымбатты, мойыны ұзын, аяқтары төрт саусақты. Алға қарай бағытталған үш саусағы ұзын, олар өзара жүзбе жарғақтар арқылы бір-бірімен жалғасып қосылады. Бұлардың қауырсыны нығыз, мамықтары қалың және денесін бертегіс тұтастай жауып орналасады. Құйымшақ безінен бөлініп шыққан майлы сұйықпен майланған мамық жүніне су жұқпайды. Суда жақсы жүзеді.
Мамыр айында қар ери бастасымен тундра аққауы алыс оңтүстіктен ұшып келеді. Бұл әсем және маңғаз құс. Аққулар көбіне өсімдікпен қоректенеді. Су өсімдіктерін де, құрлықта өсетін өсімдіктерді де қорегіне жаратады. Аққулар әрқашан да жұбымен тіршілік етеді. Ұрғашы аққу су жайылмайтын, биіктеу төмпек жерге ұя салып, оған өзінің мамық жүнін төсейді. Жұмыртқасы дамып балапан болысымен олардың тіршілігі құрлықтан суға ауысады. Балапандарының қауырсыны жетіліп және ересек аққулар түлеп біткен соң олар балапандарын ерітіп оңтүстіктегі қыстайтын мекеніне қайтады. Тундра аққуы * саны сиреп бара жатқан, сәнді маңғаз құс. Ол Ресейдің қызық кітиабына бірнеше … жалғасы

Источник: stud.kz